Mogu li prividi postati stvarniji od čvrste, konvencionalne stvarnosti? Mogu, ali stvarnost privida može zapriječiti uvide u zbiljsko kretanje i dijagnosticiranje vremena u kojem se živi. "Lepa sela lepo gore", film, posvećen počecima rata u Bosni i Hercegovini, počinje s crno-bijelim insertom iz, vjerovatno, neke informativne emisije, govorom komunističkog funkcionera koji otvara tek izgrađeni tunel, a koji, ustanovit će se, neće nikada proraditi. U tom tunelu, simbolu propalog komunizma, naći će se Srbi različitih orijentacija, a oko njih, izvan tunela, su oni s kojima se oni bore. Film, snimljen 90-ih, svjesno ili nesvjesno, izrazio je jedno, vrlo rašireno opoziciono građansko uvjerenje u Srbiji tih godina. Oni u tom režimu, u njegovom djelovanju i mobilizaciji masa, nisu prepoznali radikalni nacionalizam. Prepoznali su ga kao komunizam, kako bi sebi, u nastojanju da sruše taj komunizam, osigurali, kao što se događalo i u većini drugih postsocijalističkih zemalja, nacionalističku legitimaciju. Film je u tom smislu, dakle, vjerovatno, sasvim nesvjesno, anticipirao stanje koje će se u Srbiji uspostaviti nakon rušenja režima. Ovu vrstu djelovanja Mladen Lazić će nazvati fatalnom. Da navedem: "Sukobi oko konstituisanja novog klasnog sistema u Srbiji (i u SFRJ) počeli su krajem 1980-ih, istovremeno kada su sukobi oko dominantnih položaja unutar vrhova nomenklature bili uspešno predstavljeni kao pitanje nacionalno-državnog opstanka. Ovo je pitanje bilo toliko zaoštreno u svesti većine pripadnika različitih etničkih zajednica u SFRJ, da je i epohalni problem sistemske promene shvaćen samo kao izveden iz primarnog – državnog – pitanja (kapitalizam i demokratija prihvatani su, u Sloveniji npr., kao posledica nacionalnog oslobođenja, ili u Hrvatskoj, npr., kao puko sredstvo za to oslobođenje). Takav mobilizacijski okvir delovanja u Srbiji su zastupale i one političko-društvene grupacije koje su nastojale da sruše socijalistički poredak i uspostave novi sistem odnosa (pripadnici srednjih slojeva, i iz njih – a pre svega iz intelektualnih i bivših opozicionih krugova – regrutovana politička elita u nastajanju). Odluka da se političko vođstvo te grupacije i samo predstavi kao prvenstveni zastupnik nacionalnih interesa pokazala se, međutim, kao fatalna." (str. 72).
A radilo se o prividu. Jer, komunizam je doživio slom, i čim su zakazani višestranački izbori on se nije mogao pojaviti kao realna alternativa. A privid su činili jedan naziv (Socijalistička partija Srbije), prošlost vladajućih iz te partije (komunisti), određen tip retorike, ali i redistributivna uloga države (kao da ova uloga nije postojala i ranije u raznim oblastima društvenog života). Studija Mladena Lazića jednim dijelom pokazuje kontinuitet raznih oblika redistribucije, zaštite, određen tip populističke retorike i na njoj zasnovane mobilizacije masa te značajnu kontrolu ekonomije od strane države i njenih aparata kroz dugi period razvoja društva u Srbiji, dakle i prije i za vrijeme socijalističkog poretka. Hoću reći, mogućnost za donošenje "fatalnih" odluka, onih koje za duži period unesreće jedno društvo i jedan narod, povećava se uslijed loših uvida i jakih, povijesno stečenih i neprevladanih fiksacija. Zato ovu studiju Mladena Lazića, koja ne robuje prividima i fiksacijama, već naprotiv stalno ih kritički osvjetljava, razumijevam kao prilog raščišćavanju duhovnog stanja u Srbiji, jer se njome nastoje naći strukture dominantnih oblika društvenog djelovanja, prepoznati glavne aktere, njihove odnose i učinke (tj. posljedice) tog djelovanja.
Ova studiju koja je prije svega posvećena analizi srbijanskog društva zadnjih dvadesetak godina, a onda iz teorijsko-metodoloških razloga zahvata i druga vremena, mogla bi imati i drukčiji podnaslov, a kao refleksija pređenog puta srbijanskog društva i njegovog sadašnjeg stanja te uspostavljanja aktualnog svjetskog poretka, imati i drukčiji podnaslov: umjesto "Nastanak novih klasnih odnosa u Srbiji" podnaslov bi mogao glasiti "Nakon svega". Pokazuje se da se "nakon svega" (svih katastrofa kroz koje se prošlo i tegobne sadašnjice) treba i može napraviti kritički, teorijski i empirijski zasnovan uvid u mogućnosti koje stoje pred današnjim akterima srbijanskog društva i države. Jer, dobiva se dojam da čitava analiza, ma koliko bila posvećena izgradnji kategorijalnog aparata i njegove veze s empirijski zahvaćenom stvarnošću, djeluje kao temelj za istraživanje mogućnosti modernizacije srbijanskog društva i prepoznavanje aktera koji bi u novim uslovima bili nosioci te modernizacije.
Već na početku, kao u nekoj vrsti dramskog prologa, Mladen Lazić nas uvodi na društvenu scenu savremene Srbije, naznačuje aktere koji će se na njoj pojaviti i zatim se u toj dramaturgija vraća unazad kako bi u relativno dugom periodu, od početaka modernizacije društva u Srbiji, pronašao motiv "zločina": nerazvijeno društvo zatočeno na polu/periferiji, a uslijed dugotrajne njegove podčinjenosti državnim akterima, aparatima i državnocentričkim odnosima i strategijama.
Ova analiza, kao nacrt za proučavanje historije klasnih odnosa u Srbiji, kako glasi ovaj dio studije, o čemu ću ovdje, u vrlo reduciranom obliku nešto reći, vodi se metodološkim načelom prema kojem se, kaže Lazić, "aktuelni istorijski tok može objasniti samo kao rezultanta delovanja društvenih grupacija koje su nametnule uslove vlastite reprodukcije kao dominantne uslove društvenog života, nasuprot alternativnim modelima društvene organizacije koje su mogle uspostaviti konkurentske grupe" (str. 110). Vođen takvim metodološkim načelom, čitav proces modernizacije srbijanskog društva, od onih rudimentarnih oblika koji su nastali

koji se regrutuju "u znatnoj meri iz bivše vladajuće grupacije, nomenklature (kako iz njenog političkog tako i iz direktorskog sloja), koja u velikim razmerama konvertuje svoje dotadašnje položaje u privatno vlasništvo, tokom procesa privatizacije koji sama provodi/kontroliše" (str. 63). Ali jezgra je već i institucionalno uređena u skladu s postojećim svjetskim poretkom tako da u bankarskom sektoru, nakon likvidacije ili privatizacije banaka koje su bile pod kontrolom države "dominaciju nad tržištem preuzimaju filijale stranih firmi. Finansijska i monetarna stabilizacija…otvarale su put industrijskim investicijama kojima su pre svega multinacionalne korporacije preuzele privatizovane velike (potencijalno) profitabilne firme u zemlji (cement, metalurgija, duvan, telekomunikacije, nafta itd.)" (str. 64). Implementaciju novih pravila i aranžmana na unutrašnjem planu provodi država. U odnosu na prethodna razdoblja novi akteri su domaći vlasnici kapitala ("dobitnici tranzicije") , multinacionalne korporacije, strane banke. Mijenja se i uloga države, državnog aparata i političke elite. Pored ovih aktera analiza zahvata srednju klasu (djelimični tranzicijski dobitnik), manuelne radnike i tek sasvim sporadično seljake, koji, i jedni i drugi, "niti su imali šta da izgube promenom režima niti su mogli da očekuju specifične dobitke, a posle stabilizacije novog poretka, iz razumljivih razloga, predstavljaju pogodne grupacije za mobilizaciju od strane populističkih (naročito nacionalistički utemeljenih) političkih stranaka", kaže Lazić, i dodaje: "Jasno je da takva mobilizacija može imati samo politički, a ne širi društvenoklasni karakter (pa ni onda kada počiva na socijalno-ekonomskim apelima), jer je bilo kakav oblik poretka koji bi bio alternativan globalizirajućem kapitalizmu za sada van istorijskog domašaja" (str. 67-68). Potraga za mogućim akterima modernizacije zaobilazi ove dvije grupacije, jer je malo vjerovatno da one mogu svoj interes učiniti općim interesom i pri tom osigurati relativno stabilan poredak.
Period 90-tih, nazvan periodom blokirane postsocijalističke transformacije, manje je strukturiran od ostalih ovdje analiziranih perioda. U njemu je sve hibridno: i ekonomija i država i ideologija, pa otuda i teškoće u izgradnji odgovarajućeg kategorijalnog aparata. Kao da se radi o nekoj vrsti intermedijuma, dešavanju između dva sistema. Ali u tom zamagljenom i konfuznom vremenu dešavaju se značajni sukobi, a obavljena je i konverzija organizacionih i političkih resursa u privatizirane ekonomske resurse. Akteri ove konverzije će, kada učvrste svoj položaj, zajedno sa srednjom klasom, glavnim inicijatorom i organizatorom promjena u ovom vremenski kratkom periodu (desetak godina) učestvovati u prevratu. U velikoj oskudici tih godina režim se pojavljuje kao "garant svakodnevnog preživljavanja" (str. 78), pa manuelni radnici "razmenjuju (u principu pasivnu) otporu vladajućem režimu za prosjačku naknadu koja im je omogućavala da preživljavaju od danas do sutra, nalazeći utehu u manipulacijskim ludorijama o herojskom suprotstavljanju Srbije svetskoj zaveri protiv (’međunarodnih’) zakona i (’univerzalne’) pravde" (str. 79). Seljaci su u toj oskudici, iz razumljivih razloga, znatno manje ugroženi od gradskog radništva. Vrijeme blokirane transformacije u Srbiji je vrijeme klasnih sukoba u kojima su prije svih angažirani dijelovi stare nomenklature (koja se reorganizira u novu političku i ekonomsku elitu), novoregrutirana ekonomska elita i srednji slojevi. U socijalno anomičnoj situaciji masa stanovništva je pasivna i zaokupljena svakodnevnim preživljavanjem.
Sljedeći period koji se ovdje analizira i u kome se traže one okolnosti koje će proizvesti katastrofu 90-ih, je socijalistički period kojeg Lazić naziva periodom komandnoplanske regulacije. Ovdje treba spomenuti samo to da se glavni sukobi, uz povremene radničke štrajkove i studentske proteste (seljaci su nakon početnih konflikata pacificirani tako što su mogli zadržati posjed, a i masovnom socijalnom promocijom u radništvo, a posredna klasa je i sama bila podijeljena na sistemsku i onu koja je raspolagala kulturnim kapitalom na kojem je mogla graditi svoju autonomiju), dakle, da se glavni sukobi događaju unutar same kolektivnovlasničke klase (nomenklature) i to uslijed same njene konstitucije, piramidalne organizacije, gdje niži položaji nastoje za sebe izboriti više autonomije. Sukobi su i horizontalni (zapravo su vertikalni sukobi nižih i viših instanci nomenklature prerasli u horizontalne - one između republičkih vlasti) i oni zasnovani na funkcionalnoj diferencijaciji (nastojanje direktora oko povećanja autonomije u odlučivanju, a kako bi se povećala efikasnost privređivanja). Ne osporavajući povremene i strukturalno moguće sukobe, Lazić smatra da je vladajuća klasa u socijalizmu predstavljala "osnovni izvor društvene dinamike (ili njenog zamrzavanja" (str. 86), jer je jedina od svih velikih društvenih grupa bila integrirana (hijerarhijski uređen sistem društvenih položaja), organizirana (u komunističku partiju) i imala je razvijenu klasnu ideologiju (tzv. marksizam-lenjinizam). Ispada da su sukobi unutar nomenklature, uz podršku srednjih slojeva i masovnu mobilizaciju nižih slojeva (kao što su bili oni u Hrvatskoj krajem šezdesetih i u Srbiji krajem osamdesetih) unutrašnja dinamička osnova socijalističke nomenklature, a time i čitavog društva.
I napokon, posljednji period koji je predmet ove analize odnosi se, kako i stoji u naslovu, na društvene odnose u vrijeme zakašnjelog kapitalizma. Vremenski to je najdugotrajniji period. To je period početnog formiranja srpske države (njene autonomije u Osmanskom carstvu) pa sve do Drugog svjetskog rata. Čitav taj period, uz sporo formiranje trgovačke i industrijske buržoazije, prije svega je u znaku odnosa države i seljaštva. Iz tog odnosa stvorena je društvena struktura koju karakterizira središnja društvena uloga države s njenom regulacionom i redistributivnom ulogom, patronat države prema seljaštvom (zaštita od kapitalističkih oblika diferencijacije i pauperizacije), te egalitarna i autoritarna ideologija, dakle, strukturalno čitav sklop je podosta blizak socijalističkom tipu komandnoplanske regulacije. Odnos političke elite i seljaštva bio je osnov dugotrajne, kontinuirane reprodukcije autoritarnih režima, od Miloša Obrenovića do Aleksandra Karađorđevića, pa i kasnije, unutar socijalističke Jugoslavije. "Tek je u ovom poslednjem slučaju, koji je doneo radikalnu sistemsku promenu odnosa (socijalistički komandno-planski poredak), ta dinamika prvi put prekinuta, tako što je seljačkoj masi ponuđen „pozitivan“ program materijalno i statusno stimulisane brze deagrarizacije i industrijalizacije (pri čemu je, naravno, sitan seljački posed još jednom bio – iznuđeno! – zaštićen)" (str. 126).
U Srbiji se gradi društvo, koje pritom zaostaje za procesom modernizacije države, koje je M. Veber nazvao "političkim kapitalizmom" gdje se trajno sticanje dobiti i orijentacija na dobit gradi na osnovu „garancija političke vlasti". Tako se stvarala " simbioza između nastajuće kapitalističke klase i vrhova državnog aparata, u kojoj su prvenstvo (kako po moći tako i po društvenom ugledu, pa time i kao najpoželjnije područje delanja i karijere – vlastite ili za potomstvo) zadobijali „činovnički“ aparati" (str. 125). Slično je bilo i s nastajućom srednjom klasom, pa i intelektualnom elitom toga doba. Država dvostruko dominira nad društvom. Ona sama koči razvoj kapitalizma (raznim ograničenjima i paternalističkim odnosom prema seljaštvu), a s druge strane, pošto se nametnula kao najmoćnija, najisplativija i najuglednija instanca u svoje aparate uključuje najpoduzetnije i najobrazovanije pojedince i teme slabi ekonomski i kulturni razvoj.
"Rečju", kaže Lazić, "trajna (nejednaka) „razmena“ sa seljaštvom, kao i „simbioza“ sa (podređenom) buržoazijom i („kooperativnom“ – u odnosu na krajnji cilj, bez obzira na parcijalnu kritičnost) kulturnom elitom, osiguravali su političkoj eliti u Srbiji (uvek unutrašnje nejedinstvenoj, trajno obeleženoj žestokim međusobnim sukobima između autoritarnog vladara, političkih stranaka i vojske) središnje mesto u društvenoj hijerarhiji, a društvenu organizaciju činili su državo-centričnom. Moglo bi se, najzad, reći da je socijalistički (komandno-planski) poredak u SFRJ predstavljao vrhunac ovog (dobrim delom kontinuiranog) društveno-istorijskog toka, ali i da je taj poredak svojom nekapitalističkom modernizacijom u velikoj meri iskorenio jednu od temeljnih pretpostavki dotadašnjeg istorijskog kretanja – seljačko društvo" (str. 126). I zaključuje: "sa društvenog stanovišta, kao temeljno pitanje sadašnje postsocijalističke transformacije postavlja konstituisanje društvenih grupacija relativno nezavisnih od državnih aparata – kapitalističke klase, na prvom mestu, i s njom povezanih srednjih slojeva – koji bi mogli da ograniče delanje državnih aparata i političke elite na okvire političkog podsistema (razumljivo, u okolnostima savremenog globalizujućeg kapitalizma, u čijim okvirima država – i pored neoliberalnih pokušaja radikalne redukcije njenih ekonomskih ovlašćenja – nužno zadržava ključnu (neizbežnu) ’regulatornu’ ulogu. Tek bi takvo klasno konstituisanje moglo da ’razdržavi’ (odnosno depolitizuje) procese društvene reprodukcije u Srbiji i postavi društveno-ekonomski razvoj kao temeljan autonomni cilj (štiteći taj cilj, ali i sredstva za njegovo ostvarenje – ljudske i materijalne resurse – od neprestanih posezanja političke elite)" (str. 127).
Umjesto dvostoljetne zaokupljenosti državom, državocentrizmom i državotvornošću Srbiji je (i ne samo Srbiji), a "nakon svega", potrebna strategija društvotvornosti, orijentacija na izgradnju složenog i po svojoj prirodi protivriječnog društva u kojem ljudi, pojedinci i grupe, vođeni vlastitim interesima, mogu zadovoljavati svoje potrebe bez "garancija političke vlasti". Objektivno, to je danas lakše učiniti nego što je to bilo u prošlim periodima. Društvena struktura je postala znatno složenija i otvorenija (samo društvo nije više "konterjner društvo" koje je zatvoreno unutar države-nacije), a nestali su i neki važni akteri koji su podržavali strategiju državocentrizma (dvor: monarh, generalni sekretar - Broz, predsjednik države - Milošević, a sitnoposjedničko seljaštvo, sa logikom samodovoljnosti, je ekonomski i demografski sasvim marginalizirano). Ovu novu orijentaciju valja jasno artikulirati i širiti, a to prije svega mogu oni koji posjeduju znanje, tj. uvid u suvremene procese, i koji ne zavise od ćudi javnog mnijenja. Ovu studiju Mladena Lazića može se, a i trebalo bi, čitati na ovaj način.