Nakon aprilskog sloma, 1941. godine, nemački i italijanski okupatori raskomadali su Kraljevinu Jugoslaviju formiravši više teritorijalnih celina kako bi njima lakše upravljali. U svakoj od njih – od kojih su neke proglasili “državama” – postavili su poslušne domaće vlastodršce i to one koji su odranije bili naklonjeni idejama nacifašizma. Ni Srbija u tome nije bila izuzetak. U našoj javnosti poslednjih dvadesetak godina kao paradigma marionetske profašističke države najčešće se uzima Nezavisna Država Hrvatska, pri tom se – svesno ili ne – gubi iz vida isto tako marionetska i profašistička “državnost” Srbije koju je omogućio nemački okupator prvo kroz Komesarsku upravu Milana Aćimovića, a od 29. avgusta 1941. i kroz Nedićevu “Vladu narodnog spasa”. Logori koji su organski srasli sa nacifašističkim sistemom i služili za eliminaciju ne samo političkih protivnika nego i istrebljenje čitavih etničkih grupa, među kojima su
Jevreji i Romi bili na prvom mestu kao nacistička suluda fiksacija prvoga reda, nicali su u svim okupiranim zemljama. U Srbiji i Beogradu je bilo više takvih logora od kojih su najpoznatiji Staro sajmište i Banjica.
Na ovom mestu želim da dam objašnjenje kontroverze koja vlada u našoj najširoj, dakle ne stručnoj već laičkoj javnosti, koju svesno – iz potrebe retradicionalizacije svega i svačega a naročito iz “potrebe vođenja nacionalne politike” – danas plasiraju politički krugovi i iz vlasti i iz opozicije, oko toga kako Srbija i Nedić (čiju sliku i danas bez ikakvog stida drže u Vladi Srbije!) nisu tobože imali ništa s tim logorom jer je on bio na teritoriji NDH. Takve tvrdnje su obična mistifikacija.
Staro sajmište je, naime, bio logor poznat i kao “Semlin Judenlager”, dakle logor za zemunske i beogradske Jevreje i bio je pod isključivom jurisdikcijom nemačkih vlasti u Beogradu (a ne npr. u Zagrebu!) iako formalno na teritoriji NDH. Tek aprila 1944. godine – opet samo formalno – biće stavljen pod jurisdikciju nemačkog poverenika za Hrvatsku SS generala Kamerhofera. Ali Nedićeva Specijalna policija, pripadnici Srpske državne straže i Ljotićevog Srpskog dobrovoljačkog korpusa tokom svih okupacionih godina hapsiće i revnosno isporučivati Nemcima prvo beogradske, a kasnije i Jevreje širom Srbije, a ovi će ih dovoditi upravo u logor Staro sajmište i likvidirati ih u Jajincima, Marinkovoj Bari, Kumodražu i Jabuci kraj Pančeva. Krivica za potpuno istrebljenje beogradskih Jevreja jednako leži na nemačkim nacistima i Nedićevoj Srbiji.
Ali ako se danas formalni teritorijalni razlozi upotrebljavaju kako bi se negirala krivica Nedićeve kvislinške vlasti za zločine nacista u logoru Staro Sajmište, oni se ne mogu koristiti za – po stradanjima rodoljuba – drugi veliki beogradski logor – Banjicu.
O tom logoru kroz koji je prošlo oko 30.000 ljudi (prema logorskim knjigama 23.637) među kojima i oko 900 Jevreja i 300 Roma (koji iz nekih razloga nisu isporučeni u “logor za Jevreje i Cigane” Staro Sajmište) i u kojem je stradalo, prema podacima zvaničnih logorskih vlasti, 4.286 zatočenih, objavljena je obimna dvotomna monografija u izdanju Istorijskog arhiva Beograda. Pored kraće uvodne studije i statističkih podataka o logorašima sačinjenim na osnovu knjiga koje je vodila logorska uprava, monografija sadrži imena svih onih koji su kroz taj strašni logor smrti prošli od njegovog formiranja 5. jula 1941. do njegovog rasformiranja 3. oktobra 1944. godine.
Dragocenost ove knjige je u tome što je obrađena postojeća istorijska građa i neinformisanoj srpskoj laičkoj javnosti stavljena na uvid. Ta građa jasno pokazuje svu strahotu nacističkih zločina ali i sramnu kolaboraciju srpske vlasti sa nacistima i učešće u tim zločinima.
U suštinskom smislu, dakako, ni prvobitna četvoromesečna komesarska uprava Milana Aćimovića ni docnije Nedićeva vlada “narodnog spasa” nisu imale stvarnu vlast već su bile puki lakeji i izvođači radova nemačkih nacista. Tako je i stvarna jurisdikcija nad banjičkim logorom bila nemačka, uprkos činjenici da su jednom polovinom logora upravljale domaće vlasti. Za upravnika logora imenovan je Svetozar Vujković, nekadašnji šef Četvrtog antikomunističkog odseka beogradske policije, poznat po svojim sadističkim sklonostima. Za zamenika je postavljen Đorđe Kosmajac koji je bio u tom pogledu još gori od svog šefa. Preživeli logoraši ga se sećaju sa užasom. U akciji beogradskih ilegalaca ubijen je marta 1942. na ulici dok je išao na posao. Koliko su bili prilježni u ubijanju sopstvenih građana srpske, romske i jevrejske nacionalnosti svedoči i javna pohvala Specijalnoj policiji i upravniku Vujkoviću koju je na jednom prijemu kod Nedića na samom isteku 1941. godine izrekao komandant Beograda general Konstantin fon Kajzenberg.
I po onoj narodnoj “poturica gori od Turčina”, dešavalo se da upravo Nemci budu manje radikalni prema logorašima nego srpska vlast. Tako je poznat slučaj da su nemačke vlasti u nekoliko navrata odbile da streljaju neke zatvorenike koje su nedićevci inače stavili u kategoriju broj jedan (što je značilo – streljati) i prebacili ih u kategoriju broj dva (prinudni rad). U kojoj meri su okupatorske i kvislinške vlasti učestvovale u broju streljanih lica u banjičkom logoru svedoče sledeći podaci: Specijalna policija, kojom su rukovodili Ilija Paranos i Božidar Bećarević, tokom troipogodišnje okupacije privela je 4.456 lica od kojih je 1.409 streljano što čini njeno direktno učešće u zločinima od 31,62%. Treba istaći da je ta lica pre streljanja u “islednom postupku” saslušavala i torturisala na najgore moguće načine upravo Specijalna policija. Evo kako izgleda lista drugih “dovodilaca” u logor na Banjici: SS je priveo 11.311 lica od kojih je streljano 1.872 (16,52%), Gestapo je uhapsio 1.773 osobe i od tog broja streljano je 326 (18,39%), feldkomande su privele ukupno 1.246 lica od kojih je dvoje izgubilo život (0,16%), nemačka policija je tokom okupacije uhapsila 637 lica i od tog broja je ubijeno 71 (11,15%), nemačka vojska je u logor privela 1.224 osobe i od tog broja 124 je streljano (10,21%), dok su načelstva srezova širom Srbije pod ingerencijom “Vlade narodnog spasa” za nešto više od tri godine uhapsila ukupno 1.256 lica, a od tog broja njih 25 nije preživelo pakao banjičkog logora (1,99%)
Banjički logor zauzima važno mesto u istoriji holokausta u Srbiji. Prema Branislavu Božoviću (Stradanje Jevreja u okupiranom Beogradu 1941–1944, Beograd 2004) u banjički logor je dovedeno oko 900 Jevreja oba pola i svih starosnih struktura. Od toga je u logoru ili van njega u Jajincima i Marinkovoj Bari streljano 382 Jevreja, 186 je prebačeno u Staro sajmište, 103 je preuzeo Gestapo, dok za ostatak ne postoje relevantni podaci o njihovoj sudbini.
Ipak najveći broj logoraša su po nacionalnosti bili Srbi. Bili su to ne samo komunisti, već i drugi rodoljubi, građanski političari koji se nisu priklonili kvislinškom režimu, kulturni i javni radnici, ugledni ali i sasvim obični građani. Stradale su čitave porodice, među njima i porodica Trajković – otac, majka, sin i dve kćeri – koji su zajedno pogubljeni u dušegupki 9. marta 1942. godine. Jedna od streljanih kćeri apotekara Trajkovića bila je i Sloboda, studentkinja filozofije i verenica Ive Lole Ribara.
Hapšeni su, i to treba reći, i pojedini pripadnici ravnogorskog pokreta. To je činjeno uglavnom zato što Nemci nikada nisu verovali svom povremenom saradniku Draži Mihajloviću, što je bilo sasvim u skladu sa Hitlerovim uverenjem da “Srbima nikada ne treba verovati, naročito ne oficirima kojima su pučevi u krvi što se jasno pokazalo 27. marta”. Čak i kada 1944. ravnogorski oficiri manje-više skoro otvoreno budu prešli na Nedićevu stranu, izdajući tako “kralja i otadžbinu”, nemačka komanda u Beogradu će ih i dalje gledati s podozrenjem. Dakle, nisu rodoljublje ravnogoraca i otpor neprijatelju (premda je svakako među nekima od njih bilo i iskrene želje da se bore protiv okupatora, ali takvi su većinom prešli u partizanske redove) primorali Nemce da ih povremeno preventivno hapse i za njima raspisuju poternice, već strah od njihovog verolomstva i “pučističkih namera”.
Odbijanjem da potpišu Apel srpskom narodu mnogi intelektualci su pali u nemilost Nedićevog režima. Ali čak i potpisnici Apela ukoliko su kasnije izrazili bilo kakvu rezervu prema “novoj Srbiji” ili prema “nemačkim prijateljima, koji svojom teškom borbom strpljivo grade mesto za Srbiju u novoj Evropi”, okarakterisani su kao potencijalni protivnici “novog evropskog poretka” i bili su preko tadašnje štampe (Novog vremena, Srpskog naroda i sl.) izloženi javnoj osudi, a od nje do čina hapšenja bio je samo korak. Već početkom novembra 1941. pokrenuta je zajedno s nemačkom okupacionom upravom velika akcija njihovog hapšenja. Tom prilikom uhapšeno je 152 istaknutih rodoljuba, profesora univerziteta, naučnika i kulturnih pregalaca i kao taoci su upućeni u Banjički logor. Među njima su bili Aleksandar Belić, Aleksandar Deroko, Miloš Đurić, Mihailo Ilić, Petar Kolendić, Viktor Novak, Veljko Petrović, Vasa Čubrilović, Jovan Erdeljanović, Risto Stijović, Aleksandar Leko, Nikola Vulić, Ivan Đaja, Tihomir Đorđević i drugi.
Upravnik grada Beograda i šef srpske obaveštajne službe Dragi Jovanović, u govoru koji je održao 5. novembra 1941. godine, profesore i kulturne radnike nazvao je pristalicama “engleske plutokratije, američkog imperijalizma, jevrejske bankokratije i Kominterne”.
Dimitrije Ljotić, osvedočeni fašista i nemački prijatelj, iste večeri po hapšenju grupe intelektualaca posetio je generala Turnera u nastojanju da ga ubedi da “uhapšeni taoci nisu povezani sa komunističkim bandama” i da bi ih “u interesu smirivanja javnosti” trebalo pustiti. Turner mu je odgovorio da i on zna da oni verovatno nisu komunisti, ali jesu “masonerija” i da su pod tom optužbom uhapšeni, ali da će on sa svoje strane učiniti sve da uhapšenici ne budu držani kao taoci za eventualne partizanske odmazde, nego kao obični pritvorenici. Tako je Nedićev kabinet već sutradan obavešten o ovoj odluci generala Turnera. Najveći broj uhapšenih intelektualaca pušten je već do kraja decembra 1941. godine.
To je bila jedina intervencija domaćih kolaboracionista da se spasu životi sugrađana. Istina, Milan Nedić je kao uslov da preuzme “Vladu narodnog spasa”, nemačkom okupatoru, tačnije tadašnjem vojnom komandantu za Srbiju generalu Dankelmanu postavio sledeće zahteve: punu autonomiju Vlade i raspolaganja svojim oružanim snagama, selektivnije kaznene mere prema civilnom stanovništvu kako se ne bi izazvalo još veće antigermansko raspoloženje u narodu (posebno se osvrnuo na masovna streljanja u selu Skela 15. avgusta i vešanje na Terazijama grupe građana 17. avgusta 1941), pravo isticanja državnih i nacionalnih simbola (grba, zastave), da se prema ratnim zarobljenicima bivšim pripadnicima vojske Kraljevine Jugoslavije u Nemačkoj postupa u skladu sa Ženevskom konvencijom, da se upotrebi sav nemački uticaj na NDH i spreči ubijanje srpskog življa, kao i da se 17 srezova koji se nalaze pod ingerencijom NDH pripoje Srbiji i stave pod nemačku upravu.
Iako osim povećanja broja žandarmerije i boljeg naoružavanja Srpske državne straže nije dobio od Dankelmana nikakva obećanja da će i ostali uslovi biti ispunjeni, prihvatio se funkcije “predsednika srpske vlade”.
O zločinima u logoru Banjica ne samo da nije bilo reči na sednicama vlade ili u razgovorima sa nemačkim komandantima, nego je teror s jeseni 1944. i povećan. Kako se nazirao kraj rata i propast Hitlerove Nemačke, bes, strah i razočaranje su se uvukli u duše srpskih kvislinga. Samo tako se može objasniti da je 11. septembra 1944, kada se u Beogradu već maltene mogla čuti potmula grmljavina ruskih topova sa granica Rumunije, odvedena velika grupa žena na streljanje. Tom prilikom, osećajući da je kraj rata blizu, i računajući da nemaju šta da izgube, četiri žene iz te grupe su iznenada napale stražare i pokušale da pobegnu. Ubijene su na licu mesta u hodniku, dok su ostale istoga dana streljane na Jevrejskom groblju. To se dogodilo samo tri sedmice pre kukavičkog bekstva Nedićeve vlade iz Srbije u Beč! Da ti kvislinzi nisu pokazali ni trunke samilosti čak ni onda kada su videli da se raspršio njihov san o “moćnoj Srbiji u novom evropskom poretku” svedoči i poslednja egzekucija u logoru Banjica koja je izvršena 1. oktobra 1944. godine kada su streljane dr Vera Mićić i njena maloletna kći.
O zločinima u logoru Banjica u Beogradu postoji opsežna i brojna literatura. Snimljena je i jedna odlična TV serija pre nekih tridesetak godina. Nažalost, sve je to u Srbiji pod naletima populističkog fundamentalizma, nacionalističke euforije i ratova za teritorije tokom devedesetih godina zaboravljeno, potisnuto i svesno zamagljeno. Stoga se danas veličaju okupatorski vazali i dželati i proglašavaju “istinskim Srbima” i “patriotama”. Ulicama se daju njihova imena, dok se žrtve proglašavaju “komunjarama” i krivcima “za sve nedaće srpskog naroda”. Vladala je i još uvek u jednom delu javnosti vlada retorika Nedićeve Srbije.
Neka ova obimna knjiga zato, uz još neke odlične već objavljene radove na tu temu, bude početak definitivnog razvejavanja te magle, još jedan prilog novom osvetljavanju mračnog i zločinačkog perioda okupacije Srbije i njene fašizacije, te dokazivanja da je i u takvim uslovima bilo onih koji su se usprotivili i fašizmu hrabro rekli ne, te zbog toga izgubili ono najdragocenije – svoje živote.

Republika, broj 460-461, 01 - 30. 09. 2009