U zemljama u kojima nema nezavisne štampe ne postoji nikakva mogućnost kontrole tačnosti statističkih podataka koje daju zvanične ustanove. Ne postoji, takođe, nikakva mogućnost opovrgavanja tih podataka. Budući da se statistika često koristi u cilju opravdavanja svih mogućih političkih ciljeva, svaka sumnja u zvanične statističke podatke izjednačava se sa zločinom. Ipak, s vremena na vreme, bilo u disidentskim krugovima socijalističkih zemalja ili pak u zapadnoj štampi, izražava se sumnja u tačnost opšteprihvaćenih brojki koje su neprestanim ponavljanjem postale skoro nešto sveto. Tako je nedavno doveden pod sumnju broj žrtava Drugog svetskog rata i u Sovjetskom Savezu i u Jugoslaviji. Poznato je da se već decenijama tvrdi da je SSSR u ratu izgubio 20 miliona ljudi, a Jugoslavija 1.700 000. U tačnost broja sovjetskih žrtava posumnjao je u emigrantskoj štampi Aleksandar Vardi,1 a broj jugoslovenskih žrtava u Beogradu spori Milovan Đilas, poznati disident i Titov bliski saradnik.2
Stvar je u tome što je brojku od 20 miliona prvi put saopštio Nikita Hruščov početkom šezdesetih godina - do tada se smatralo da je broj sovjetskih žrtava bio trostruko manji. Nakon što je u svom poznatom govoru u Fultonu 1946. V. Čerčil optužio SSSR za narušavanje sporazuma o nezavisnom položaju istočnoevropskih zemalja, Staljin je objavio Odgovor na pitanje dopisnika Pravde, u kojem se pozivao na ogromne
sovjetske gubitke u borbi sa nacistima, koji su indirektno pravdali sovjetizaciju ranije nezavisnih zemalja istočne Evrope. Evo šta je Josif Visarionovič rekao: "Kao rezultat nemačke invazije Sovjetski Savez je nepovratno izgubio, u sukobima s Nemcima, ali i zahvaljujući nemačkoj okupaciji i odvođenjem sovjetskih ljudi u nemačko zarobljeništvo - oko sedam miliona ljudi... Moguće je da su negde skloni da zaborave ove kolosalne žrtve sovjetskog naroda, koji je obezbedio oslobođenje Evrope od hitlerovog jarma. No Sovjetski Savez njih ne može zaboraviti".3
Iako je broj stanovnika - prema popisu - SSSR 1949. pokazivao da postoji smanjenje - u odnosu na popis iz 1939. - tokom deset godina za nekih 20 miliona - ipak tokom čitave decenije, sve do Hruščovljeve izjave, cifra gubitaka u ratu, koju je izneo Staljin, nije osporavana.4
Poznati sovjetski demograf Boris Urlanis, u svom istraživanju gubitaka naroda koji su učestvovali u ratu, navodio je šest miliona kao broj nemačkih gubitaka, i dodavao je samo da su "naši gubici bili manji". Na Zapadu se takođe smatralo da je SSSR, sve u svemu, u Drugom svetskom ratu imao nešto više od šest miliona žrtava.5
Popis iz 1959. je pokazao da je 14 godina nakon završetka rata u Sovjetskom Savezu bilo 21 milion žena više nego muškaraca. Očevidno su ovi podaci podstakli Hruščova da javno objavi cifru od 20 miliona žrtava. Nakon četvrt veka stalnog ponavljanja ovu cifru počeli su da navode čak i lideri na Zapadu, kako je nedavno učinio i predsednik Regan u televizijskoj emisiji juna meseca 1984. godine. Tih 20 miliona žrtava bilo je odlično opravdanje rastućeg jačanja sovjetskih oružanih snaga u cilju agresije protiv susednih zemalja, kako je to bilo u Čehoslovačkoj 1968. ili u Avganistanu 1979, kao i sjajan dokaz miroljubive politike sovjetske države koja je toliko stradala za vreme rata. I ko je onda u pravu - Staljin ili Hruščov? Misli se da to niko neće saznati sve dok se ne ukaže mogućnost slobodnog istraživanja sovjetskih arhiva. Staljin je imao neke razloge da umanjuje cifru sovjetskih gubitaka, jer kolosalni gubici koji trostruko nadmašuju nemačke nikako ne uvećavaju slavu genijalnog vojskovođe i "vođe svih vremena i naroda". To takođe nije svedočanstvo prednosti sovjetskog sistema. Skoro 4 miliona zarobljenika u toku prve godine rata - to je rekord u čitavoj svetskoj istoriji, da o mrtvima i ne govorimo - s jedne strane cifra nemačkih gubitaka na svim frontovima svetskog rata, koja je do novembra 1944. iznosila samo jedan milion poginulih, s druge strane - sve je to, moguće, podsticalo Staljina da umanji broj žrtava rata. U krugovima sovjetskih statističara govorilo se da je broj od sedam miliona, koji je navodio Staljin, samo broj prema izveštajima vojnih odseka koji su javljali porodicama da je njihov "najbliži pao smrću hrabrih u borbama sa fašističkim zavojevačima".
Istovremeno umanjivati gubitke preko mere, i suprotno, takođe nije imalo mnogo političkog smisla. Staljin je, kao i Hruščov, ili sada Gorbačov, brojem žrtava pravdao svoju agresivnu spoljnu politiku. Ovako ili onako, niko ne spori činjenicu da je od 1939. do 1949. umrlo ili poginulo nekih 20 miliona sovjetskih građana. Pitanje je samo koliko je od tog broja poginulo u ratu. Jer u cifru od 20 miliona ulaze ne samo poginuli na frontu - poznato je da je sovjetska armija ratovala "prolivši mnogo krvi" svojih vojnika - ne samo milioni ratnih zarobljenika koji su Staljinovom krivicom umrli od gladi, jer je on odbijao svaku saradnju sa Crvenim krstom, za njega su svi zarobljenici bili "izdajnici domovine" - i ne samo sve žrtve među civilnim stanovništvom. U taj broj su uključene sve žrtve represije i nasilnog preseljavanja mnogih naroda, kakvi su pripadnici karačajevskog, čečenskog, inguškog, kalmičkog, balkarskog, mongrelijskog i tatarskog - kao i Nemaca iz Povoložja i drugih. Tu su sve žrtve umrle od gladi na Kolimi za vreme rata u sovjetskim logorima, sve žrtve gladi u Ukrajini 1946. i tako dalje.
Ne čini se mogućim da se razdvoji broj žrtava rata od broja žrtava sovjetskog sistema. Nije sasvim shvatljivo zbog čega je Hruščov u tajnom referatu na XX kongresu, otvoreno optuživši Staljina, između ostalog, i za genocid nad čitavim narodima, ipak ubrojao sve žrtve 40-ih godina samo u žrtve rata. Očevidno je Hruščov, u momentu kada je prvi put objavljena cifra od 20 miliona ljudi, smatrao da su spoljnopolitički ciljevi važniji od unutrašnjih političkih ciljeva. A za spoljnopolitičke ciljeve i namere Sovjetskog Saveza priznanje miliona i miliona žrtava sovjetskog sistema jednostavno je štetno. Tako je i nastala cifra od 20 miliona sovjetskih žrtava Drugog svetskog rata.
Slično je bilo i u Jugoslaviji. Došavši na vlast uz pomoć sovjetske armije, posle pobede u jugoslovenskom građanskom ratu, komunisti su ubrojali u žrtve Drugog svetskog rata sve poginule i nestale tokom četiri godine - uključujući tu i stotine hiljada tobožnjih klasnih neprijatelja koje su oni pobili. Budući da je cifra gubitaka uvećavala politički prestiž u antihitlerovskoj koaliciji i pružala mogućnost većih reparacija, broj žrtava je, po Đilasovim rečima, svesno povećavan. Tako su, na primer, Nemci 1941. u znak odmazde zbog ubistva dvadesetak nemačkih vojnika streljali više od dve hiljade stanovnika grada Kragujevca - no bez obzira na to da je ne jednom, pomoću dokumenata, dokazano koliki je bio tačan broj streljanih, u Jugoslaviji se svake godine u znak sećanja pominje broj od sedam hiljada streljanih. Tako stoje stvari i sa brojem ubijenih u koncentracionom logoru Jasenovac u koji su hrvatske "ustaše" zatvarale Srbe i svoje političke protivnike. Bez obzira na to što trezvene procene istoričara procenjuju žrtve na približno 100 000, zvanična istoriografija i propaganda pridržavaju se cifre od 700 000. Po mišljenju M. Đilasa i prema istraživanjima nekih istoričara koji žive u inostranstvu, broj žrtava Drugog svetskog rata u Jugoslaviji teško da je veći od jednog miliona, u svakom slučaju nije 1.700 000.
Naravno, broj žrtava nikako ne menja zločinačku suštinu nacističkog, ustaškog ili komunističkog sistema.
Ipak je izuzetno važno shvatanje uzroka stalne manipulacije brojkama, kojom se služe svi nedemokratski režimi. A ti su uzroci uvek isti - oni su politički.

Republika, broj 338-339, 01-31.avgust 2004