Republika - Glasilo gradjanskog samooslobadjanja

Moderna nauka je prihvatila polazište da svaka nova generacija piše svoju istoriju, da ima potrebu da reinterpretira postojeću varijantu prošlosti da bi napravila svoju “novu” tradiciju, da bi sebi pribavila podobne pretke, da bi se pozvala na svoje “vekovne ideale”.3 Poseban pomak u istraživanju procesa “zamišljanja tradicije” postignut je od kraja osamdesetih godina 20. veka koje su donele nove snažne nacionalizme, posebno posle pada komunizma u istočnoj Evropi.4 Istorijske, sociološke i teorijske analize pokazale su mehanizme pomoću kojih se prerađuje istorija, čisti od nepoželjnih sadržaja, proizvode heroji. To je posebno bilo važno da bi se razumela haotična situacija nastala posle rušenja “gvozdene zavese”, što je novim demokratijama bilo neophodno da bi se razračunale sa svojom nedavnom prošlošću i da bi snabdele obnovljene nacionalizme potrebnom municijom.
Raspad bivše Jugoslavije pokazao se u ovom kontekstu kao neka vrsta laboratorije. Ratovi za etničke granice koji su doveli do kraja zajedničke države, dodatno su pojačali potrebu za konstrukcijom prošlosti. Jugoslovenski narodi “bacili su se” na urgentnu “proizvodnju istorije”. Bilo je potrebno dokazati svoja istorijska prava na određene teritorije, sopstvenu ispravnost i moralnu čistotu, zloćudnost svih okolnih naroda, uživeti se u ulogu žrtve svih suseda, do mere posle koje svaki “naš” postupak postaje lako prihvatljiv i unapred moralno opravdan. Istorija je tada svima “grunula u lice”, postala je deo glavnih televizijskih programa. Ratovi u bivšoj Jugoslaviji tokom 1990-ih bili su marketinški obrađeni, ideološki opravdani i psihološki mogući zahvaljujući paraistorijskim tumačenjima koja su krvavi rasplet jugoslovenske drame stavili u potrebni istorijski kontekst.5 Te “igre s istorijom” bile su potrebne da bi inače sasvim prizemne ratne ciljeve predstavile kao “uzvišena stremljenja”, proistekla iz “istorijskih

nacionalnih ispaštanja” i, pre svega, kao ispravljanje “istorijskih nepravdi”. Tako je rat u Hrvatskoj, stalnim podsećanjem na genocid izvršen nad Srbima tokom Drugog svetskog rata, predstavljan kao neka vrsta “prevencije genocida”. Vlastima bliski istoričari u Beogradu su, od kasnih osamdesetih godina, iz večeri u veče na televizijskim stanicama govorili o stvarnim ili naknadno dopisanim detaljima ustaškog genocida nad Srbima tokom Drugog svetskog rata, što je trebalo da bude apriorna indulgencija za etnički inženjering koji je planiran, a kasnije i sproveden, na teritoriji Hrvatske. Sa svoje strane, rat u Bosni stavljen je u ideološki kontekst “večnog sukoba” hrišćanstva i islama, a istorijski okvir smešten je u pozni srednji vek preko
		Dragan Stojković, Staro sajmište, 2012.

korišćenja termina “Turci” za bošnjačko stanovništvo. Poznati su slučajevi Ratka Mladića koji je pred Srebrenicom 1995. pozvao svoju vojsku da završi davnašnju bunu protiv dahija, kao i primer sveštenika koji je u poznatom filmu o zločinima u Srebrenici blagosiljao vojnike bodreći ih u njihovoj borbi protiv “Turaka”. Tako je krvavi rat, praćen etničkim čišćenjima i genocidom, “dobio” istorijsko opravdanje i gotovo odbrambena svojstva.
Mnoštvom sličnih postupaka istorijskoj struci je trebalo u potpunosti izmeniti prirodu: umesto da opisuje i analizira prošlu realnost, ona je postala neka vrsta pokusa. Poput fizike ili hemije, ona je dobila zadatak da proizvede novu realnost zasnovanu na novim spojevima ranije poznatih ili nepoznatih elemenata. Umesto da, kao u Hobzbaumovoj teoriji, sadašnjost pravi sebi potrebnu prošlost, primenjen je suprotan postupak – menjala se prošlost da bi se proizvodila sadašnjost. Bilo je potrebno da se iz prethodnog koncepta “bratstva i jedinstva” pređe na suprotan model istorije koji je trebalo da dokaže da su jugoslovenski narodi živeli u neprekidnoj konfliktnoj prošlosti, da je sukob bio njihov “modus vivendi”. Samo je tako rat koji se pripremao mogao biti predstavljen kao “logičan i neminovan”. Drugim rečima, pošto se sadašnjost nije mogla tako lako i brzo izmeniti, a Jugoslavija se nije mogla tako lako razbiti i prekomponovati u etnički očišćene nacionalne države, bilo je lakše prvo izmeniti model nacionalnog pamćenja, promeniti prošlost, i onda, na osnovu tog izmenjenog obrasca, intervenisati u sadašnjosti. Tako je prvo, preko paraistoriografije,6 pisanih i elektronskih medija, napravljen konfliktni koncept istorije da bi, onda, večiti konflikt postao stvarnost koja je mogla delovati sasvim prirodno, kao logički nastavak vekova sukoba srpskog sa, takoreći, svim ostalim narodima.
Da bi tako nešto postalo moguće bilo je potrebno izmeniti prethodni, socijalistički sistem vrednosti i pretočiti ga u, jednako autoritaran, ali sasvim suprotan sistem koji je proisticao iz nacionalističke ideologije koja je preovladala od kraja 1980-ih. Novi autoritarni koncept vrednosti sada je tražio da se u središte stavi nacionalni sentiment, da se prethodni klasni kolektivizam zameni etničkim. Zbog toga je istorija, ili tačnije “istorija”, ponovo podigla svoju cenu. Preko reinterpretacije prošlosti bilo je potrebno napraviti poželjnu sliku o sopstvenoj naciji i njenim odnosima s okolnim narodima. Krajem osamdesetih kao da je sve bilo uključeno u taj posao: mediji, javne tribine, priredbe, naučni skupovi, istoriografija i, na kraju, udžbenici istorije.

Pod Miloševićevom vlašću novi udžbenici su, s izmenjenim konceptom vrednosti, promenjeni i objavljeni za školsku godinu 1993–1994, dakle u toku rata u Bosni i Hercegovini.7 Smisao tih udžbenika bio je da se rat koji je bio u toku stavi u potreban istorijski kontekst, da se na taj način opravda kao jedini logičan nastavak krvave istorije. U tim knjigama bio je izložen i novi model sistema vrednosti, pa se zbog toga oni mogu koristiti kao vrhunski istorijski izvor za analizu vladajuće srpske ideologije 90-ih godina. Potrebno je na ovom mestu još jednom reći da su udžbenici istorije važna poluga vlasti, da se preko njih na najmlađe prenose poželjni modeli “verovanja”, da su oni kondenzovana i precizna slika onoga što je vlast očekivala da narod prihvati kao propisanu istinu.8 U velikoj meri, udžbenici istorije su to i danas. Kao retko gde u Evropi, udžbenici istorije, naročito oni za starije razrede osnovne škole u kojima se izlaže gradivo iz moderne istorije, i dalje su u Srbiji pod monopolom Zavoda za izdavanje udžbenika, na čijem se čelu nalaze ljudi od najvećeg poverenja vladajućih krugova. To još jednom dokazuje tezu da se, bar kada je istorija u pitanju, ne radi o obrazovnoj disciplini, već upravo o predmetu preko kojeg se prenosi identitetska matrica usklađena s potrebama vlasti.
U ovaj rad biće uključene analize udžbenika istorije u Miloševićevom vremenu i onih posle 2000. godine. Budući da je osnovna tema ovog rada sistem vrednosti u koncepcijama istorije, u centar analize biće stavljeno pitanje da li se radi o kontinuitetu ili o diskontinuitetu, da li je sistem vrednosti iz temelja promenjen posle 2000. godine? Zbog toga je potrebno uporedo analizirati osnovne koncepcije istorije u oba razdoblja, jer od te analize zavisi i zaključak o tome u kojoj je meri novi režim u Srbiji izvršio suštinski rez sa prethodnim ideološkim matricama.
Tokom perioda Miloševićeve vlasti, cilj promene istorijske svesti bio je da se konstruiše nova nacionalna svest koja je jačala ideju o veličini i žrtvi, hraneći nacionalnu aroganciju i kreirajući etnocentrički pogled na svet.9 Ta “operacija” zahtevala je promene istorijskih činjenica, brisanje mnogih od njih, minimalizovanje značaja jednih i uvećanja važnosti drugih. Nije reč samo o promeni interpretacije već i o promeni samih činjenica, što je bilo neophodno da bi se utvrdio novi mitski narativ. Na udaru su se, u prvom redu, našli udžbenici istorije koji se odnose na modernije periode istorije, pa je tako bilo “utvrđeno” da se prvi sukob srpskog i hrvatskog naroda dogodio 1525. godine.10 Iako istoriografija ne poznaje tu godinu i taj događaj, bilo je važno utvrđivanjem jednog takvog datuma ugraditi đacima predstavu da je konflikt između ta dva naroda trajna istorijska pojava, da je sukob, samim tim, jedini odnos u kojem se ti narodi mogu nalaziti, neka vrsta fatuma, pa i neizbežne sadašnjosti i budućnosti. Počevši od te, 1525. godine, kasnija istorija tumačena je u tom ključu. Iz nje su izvučeni i naglašeni svi sukobi jugoslovenskih naroda, pa je stvorena slika o neprekinutom kontinuitetu nerazumevanja i konflikta. S druge strane, svi primeri saradnje, zajedništva, veza i prožimanja bili su potisnuti, ispali su iz istorije. Tako je i starija i novija istorija, a naročito istorija 20. veka, bila prikazana kao neprekinuti niz konflikata, posebno srpskog i hrvatskog naroda, čime je rat, koji je bio u toku, stavljen u potreban kontekst koji ga je činio normalnim i očekivanim proizvodom svih prethodnih iskustava.11 Mržnja se, tako, iz sadašnjosti, prelila i na prošlost, dajući joj osnovnu boju. Nastava istorije uklopila se u sliku o prošlosti koja se širila preko medija, knjiga i tribina, stvarajući sistem vrednosti koji je bio potreban Miloševićevom režimu, o čemu će još biti reči.

Posle političkih promena 2000. godine nove vlasti imale su, takođe, potrebu da sebi “prilagode istoriju”, da izmene istorijske činjenice i opštu sliku o prošlosti da bi sebi pribavile “istorijskog pretka”, da bi napravile svoju tradiciju, oslonile se na vrednosti iz prošlosti koje bi proglasile svojim pretečama. Politički gledano, na vlasti su se posle 2000. godine našle koalicije raznorodnih stranaka, često i sa međusobno suprotnim programima, koje pokušavaju da pronađu ideološku smesu koja bi im omogućavala opstanak na vlasti i opravdavala njihovo neprirodno savezništvo. Činilo im se da je najupotrebljiviji zajednički imenilac koji ih može držati u koaliciji antikomunizam, zbog
čega je bilo neophodno konstruisati novu tradiciju, naći svoje “istorijske pretke”, političke snage koje su u prošlosti sa komunistima bile u sukobu. Predstavljeno je da je 5. oktobra u Srbiji pao komunizam, iako Slobodan Milošević prethodnih 10 godina nije ratovao u ime radničke

klase i njenih pogaženih prava, već upravo u ime nacije i priželjkivanih granica u kojima bi nacija trebalo da živi. Takva opsena nije bila slučajna. Verovalo se da će pobednicima pridoneti oreol heroja koji su oslobodili narod nenarodnog, komunističkog, režima što je pobedi donosilo dodatnu veličinu jer se moglo isticati da je sloboda došla posle pola veka, iako je prethodno razdoblje imalo jasan ideološki prelom 1987. godine, s dolaskom Slobodana Miloševića na vlast. S druge strane, time se prikrivala nacionalistička suština Miloševićevog poretka, pa samim tim i činjenica da je nacionalistički projekt u ratovima
		Wolfgan Klotz, Staro sajmište, 2011.

90-ih doživeo poraz. Predstavljalo se da je ratove izgubio komunista Milošević i da se pred nacionalnim strankama koje su činile većinu DOS-a tek otvara “svetla budućnost”. Ta nespretna i neiskrena igra s ideološkim predznacima režima koji su se smenjivali trebalo je da pribavi poene novim vlastima, da ih predstavi kao demokrate koje su pobedile komunizam, i kao prave nosioce nacionalne ideje koji će se za svoj koncept boriti iskreno, nasuprot Miloševiću koji je ratove izgubio jer ih, kao komunista, nije ni znao voditi. Tako su se stranke koje su činile novu vlast mogle predstaviti kao “pravi borci za nacionalnu stvar”, čime je u javnost Srbije uvedena nova ideološka zamka. Društvo je od strane nove elite i dalje ostalo zaključano u nacionalističkoj interpretaciji sadašnjosti, prošlosti i budućnosti, što je dovelo do dubokih potresa prilikom odvajanja Crne Gore iz Savezne Republike Jugoslavije ili proglašenja nezavisnosti Kosova. Time su nastavljena nerazumevanja sa međunarodnom zajednicom, posebno Evropskom unijom, ali je nastavljena i ideološka konfuzija, što je doprinelo tome da se, u velikoj meri, zadrži sistem vrednosti Miloševićevog razdoblja i da nacionalizam ostane i dalje vladajuća idejna paradigma. To su osnovni razlozi što sistem vrednosti u Srbiji posle političkih promena 2000. godine nije doživeo ozbiljniju reformu – ostao je zapreten u nacionalističkoj ideološkoj matrici, autoritaran, ksenofobičan i, kako su neuspesi nastavili da se ređaju, sve više autističan. To se odrazilo i na najnovija
tumačenja istorije, koja kao ogledalo daju sliku današnje ideološke konfuzije u Srbiji.
Posle 5. oktobra, kao idealan prostor za reinterpretaciju prošlosti našao se Drugi svetski rat. Za to je bilo više razloga. Na prvom mestu bilo je potrebno naći pretka koji je bio nosilac “nacionalnih vrednosti” i koji je bio antikomunista, da bi se napravila jača identifikacija s novim nosiocima vlasti. Istovremeno, bilo je potrebno kompromitovati komuniste, jugoslovenstvo i poraziti miteme na kojima su se temeljile prethodne vlasti. Sve je vodilo ka tome da se glavni prostor “istorijskog obračuna” smesti u razdoblje između 1941. i 1945. godine, gde se moglo naći obilje poželjnih elemenata za izgradnju sopstvene tradicije. Bilo je potrebno kompromitovati pobedu jugoslovenskih komunista u tom ratu jer je ona bila izvor njihovog kasnijeg političkog autoriteta. Bilo je potrebno kompromitovati uspeh Titove jugoslovenske politike, jer su nove srpske vlasti svoj državni koncept, kao i Milošević, zasnivale na antijugoslovenstvu. I, na prvom mestu, bilo je od ključnog značaja promeniti sliku o četnicima Draže Mihailovića, da bi se od te strane u građanskom ratu napravio poželjan “pretkomunistički poredak” novih vlasti. Bilo je potrebno kompromitovati pobedu jugoslovenskih komunista u tom ratu jer je ona bila izvor njihovog kasnijeg političkog autoriteta. Četnički antikomunizam, nacionalizam i tradicionalizam izgledali su kao idealne osobine novopronađenog “pretka”, tako da je rad na izmeni činjenica o Drugom svetskom ratu počeo ubrzo po formiranju novih vlasti.12

Zbog svega toga bi neobavešteni posetilac Srbije poslednjih godina, prateći njenu dnevnu štampu, mogao lako steći utisak da je u toj zemlji Drugi svetski rat još uvek u toku, da je konfuzija građanskog rata i dalje na dnevnom redu, da je pobednik još uvek neizvestan. Simpatizeri pokreta koji su se borili na tlu Srbije i bivše Jugoslavije od 1941. do 1945. snažno u javnosti zastupaju ideje i interese svojih uzora iz prošlosti, a žučna debata među njima prenosi se, preko medija, u javnost, podižući dodatno već poslovično visoku temperaturu srpskog javnog mnenja. I dok istoriografija uglavnom ćuti, “borba za istinu o Drugom svetskom ratu” vodi se na nivou većine državnih institucija. Drugim svetskim ratom bavili su se poslednjih devet godina gradonačelnici, premijeri i predsednici Republike, Skupština i Vlada, tužilaštvo i sudstvo. “Drugi svetski rat” prvorazredno je političko pitanje današnje Srbije, a politika sećanja, tačnije monopol nad sećanjem, jeste jedan od ključeva i unutrašnje i spoljne politike.
Promena matrice tumačenja Drugog svetskog rata u Srbiji imala je svoju “ponorničku” fazu tokom socijalističkog perioda, kada je “kao prava, ali zabranjena istorijska istina” kružila raznim neformalnim kružocima, da bi od sredine osamdesetih godina počela da izlazi u javnost, ulazi na stranice malobrojne, tada opoziciono i, već u velikoj meri, nacionalistički opredeljene štampe koja je ideološki pripremila dolazak Slobodana Miloševića na vlast.13 Ideja da postoji “prava istorija Drugog svetskog rata” pojavila se javno prvi put u književnosti 1982. godine, u romanu Nož Vuka Draškovića, zatim u osporavanom istoriografskom delu Veselina Đuretića Saveznici i jugoslovenska ratna drama iz 1986. godine a, onda, sve otvorenije, slobodnije i češće, u tiražnijoj štampi. Sa svoje strane, naučna istoriografija je od kraja osamdesetih, izuzev u retkim slučajevima, napustila Drugi svetski rat kao temu, što zbog prezasićenosti temom koja je prethodnih četrdeset godina dominirala i činila okosnicu mita komunističkih vlasti, što zbog opreza da se ne zameri novim vlastima usred procesa neizvesne revizije prošlosti. Tokom poznih devedesetih godina grupa mlađih istoričara, ideološki bliskih četničkom pokretu,

proizvela je jedan broj monografija o tom pokretu, biografije Draže Mihailovića, pa i četničku čitanku za najmlađe. Radilo se o idealizovanoj slici koja je sama sebi naložila da “naučnim argumentima” dokaže romaneskne teze Vuka Draškovića. Izuzev što je doprinela opštoj konfuziji, ta istoriografija nije dobila naučni status. Činjenica da je istoriografija ostala po strani tih diskusija otvorila je prostor za obimnu reviziju Drugog svetskog rata, posle promene vlasti 2000. godine. Prvo se pošlo od onoga što je najuočljivije i što najviše dotiče živote običnih građana: promene imena ulica i uklanjanja spomenika onima koji su ranije slavljeni kao heroji
		Dragan Stojković, Staro sajmište, 2012.

Drugog svetskog rata. Podaci o broju srušenih spomenika nisu precizno utvrđeni, ali je dovoljan podatak o promeni imena 800 ulica u Beogradu posle 2000. godine da bi se uočila opsežnost promena izvršenih nad “mestima sećanja”. Te tendencije postale su jasne i zahvaljujući ponašanju predstavnika novih vlasti prilikom obeležavanja različitih datuma koji se odnose na Drugi svetski rat.
Već prilikom prve godišnjice oslobođenja Beograda, 20. oktobra 2000. godine, novoizabrani gradonačelnik, istoričar Milan Protić, izjavio je da on taj događaj ne smatra oslobođenjem već okupacijom i da se taj datum više neće slaviti. Naredna predsednica gradske skupštine ipak je redovno obeležavala taj dan, ali je treći izabrani
gradonačelnik, takođe iz redova Demokratske stranke, po stupanju na dužnost izjavio da je reč o kontroverznom događaju, da o njemu postoje različiti sudovi i da ga on lično neće obeležavati. Gradski praznik prebačen je sa oktobra na april, najuglednija gradska nagrada u svim oblastima stvaralaštva promenila je svoje oktobarsko ime i dodeljuje se u aprilu, pa je sećanje na dan kada su partizanske jedinice zajedno sa Crvenom armijom ušle u glavni grad postepeno počelo da bledi brzinom kojom su rasli trava i korov na groblju oslobodilaca Beograda.
I udžbenike istorije pogodio je isti proces revizije kad je u pitanju tumačenje događaja iz oktobra 1944. godine. Deo lekcije koji se odnosi na ulazak partizana u Srbiju 1944. godine, pa i na 20. oktobar, nosi naziv “Ofanziva na Srbiju”, čime se već terminološki pravi jasna distinkcija u odnosu na ranije korišćeni termin “oslobođenje”. I poslednja rečenica svedoči da su u novoj interpretaciji istorije sam kraj Drugog svetskog rata i pobeda Titovih partizana označeni kao poraz Srbije: “U Drugom svetskom ratu srpsko građanstvu bilo je uništeno, nacionalni pokret razbijen a inteligencija je doživela slom”.14 Teško bi se iz takve formulacije moglo zaključiti da su se Srbija i Jugoslavija u tom ratnom sukobu našle na strani sila pobednica.
Posebno je za ovu temu bila važna 2005. godina, kada je čitav svet obeležavao 60. godišnjicu kraja Drugog svetskog rata. Jedina država koja nije imala svog predstavnika na proslavi 60. godišnjice oslobođenja Aušvica bila je Srbija, pri čemu su njeni najviši predstavnici davali neuverljive izjave o tome zbog čega na tu proslavu nisu stigli. Na proslavu 60. godišnjice dana pobede u Moskvi Srbija nije poslala delegaciju na najvišem nivou, kao što su to učinile sve druge zemlje. To je takođe bio jasan signal da Srbija ima problem sa interpretacijom Drugog svetskog rata, ali je to posebno postalo jasno iz ponašanja ključnih političkih ličnosti na dan proslave 60. godišnjice. Premijer Vojislav Koštunica položio je 9. maja 2005. godine cveće na spomenik avijatičarima, braniocima Beograda za vreme bombardovanja 1941. godine, čime je izbegao da se odredi prema pobednicima iz 1945. godine. Predsednik Republike, Boris Tadić, položio je venac na spomenik Neznanom junaku, podignut posle Prvog svetskog rata, čime je i on ostao mimo, u tom trenutku, važne evropske i svetske diskusije o fašizmu i antifašizmu. Istovremeno, tadašnji ministar spoljnih poslova Vuk Drašković otišao je nekoliko dana kasnije, 13. maja, na Ravnu goru gde je proslavio početak četničkog ustanka iz 1941, čime je i on izbegao da pomene 1945, godinu koja se tada slavila. Uz to, te 2005. godine proslava na Ravnoj gori koju je Drašković uveo kao ritual svoje stranke još tokom 90-ih, dobila je i državnu finansijsku pomoć. Ta državna potpora postala je sasvim logična, budući da je u decembru 2004, u Narodnoj skupštini, ogromnom većinom poslanika usvojen zakon kojim su izjednačeni četnički i partizanski pokret i kojim su rehabilitovani svi oni koji su tokom rata bili u jedinicama Draže Mihailovića. Četnici su time i zvanično postali ravnopravna antifašistička snaga sa partizanima, pa su njihova kolaboracija sa nemačkim i italijanskim okupacionim snagama, kao i zločini nad civilima nesrpske i srpske narodnosti postali “zaboravljeni deo istorije”.
Tokom tih prvih godina posle političkih promena 2000. godine promenjeni su i udžbenici istorije. Novi udžbenici, koji se i dalje nalaze pod monopolom Zavoda za izdavanje udžbenika, ključne izmene uneli su upravo u tumačenje Drugog svetskog rata. Bad guys i good guys promenili su mesta. To postaje već sasvim jasno iz uporednih biografija dvojice vođa – Josipa Broza Tita i Draže Mihailovića. Draža Mihailović se opisuje kao čovek obrazovan u Francuskoj, koji je “voleo francusku književnost”, dok je Tito u istoj kratkoj biografiji predstavljen kao “notorni agent Kominterne”.15 Partizani su sada oni koji su kolaborirali sa okupatorima. U prvim udžbenicima objavljenim 2003. godine četnička kolaboracija nije ni pomenuta, ali je u kasnije objavljenim udžbenicima, posle kritika u javnosti, kolaboracija pomenuta, doduše samo ona sa Italijanima. Autori su osećali potrebu i da tu saradnju opravdaju i učine krajnje logičnom, pa u udžbeniku piše: “Među mnogim četničkim starešinama prevladalo je mišljenje da je italijanska vojska znatno manje opasna od ustaša i da stoga treba obustaviti dalju borbu. Italijanska okupacija bila je najbolje ‘ratno rešenje’ za očuvanje golog života Srba, naročito na prostoru Like, severne Dalmacije i Hercegovine, a italijanski vojnici najmanje zlo od svih zala s kojima su imali da se nose”.16
U školskim knjigama se ne navode četnički zločini nad drugim bivšim jugoslovenskim narodima, već isključivo, kako se kaže, nad “komunističkim jatacima”, što, pretpostavlja se, samo po sebi daje iskupljenje. Podvučeno je i da su ta ubistva činile pobunjene četničke jedinice koje nisu bile ni pod čijom kontrolom. Uz to se dodaje da je jedna od”najprimenjivanijih mera zastrašivanja kod četnika bilo batinanje”.17 S druge strane, za partizane se kaže da su za sobom ostavljali “pasja groblja”, dakle neobeležene masovne grobove svojih protivnika, i da je u narodu postojao strah od partizana čiji su “preki sudovi i ne trepnuvši osuđivali ljude na smrt. (...) Tajna i javna ubistva uglednih ljudi i običnih seljaka, ubistva iz osvete, kao i onih članova KPJ koji su se tome suprotstavljali, bili su skoro svakodnevne pojave”.18

Odnos prema Drugom svetskom ratu, pobednicima i poraženima počeo je da se menja 2007. godine. Tada je počeo proces koji bismo mogli nazvati revizijom revizije. Simbolično, tu promenu označila je naslovna strana najčitanijeg dnevnog lista Politika od 20. oktobra 2007. Na više od pola strane, što inače nije običaj tih novina, nalazila se fotografija oslobodilaca Beograda, partizana i crvenoarmejaca, uz čestitke za praznik. Taj neobični zaokret bio je posledica jednostavne političke računice: tih meseci srpska diplomatija vodila je ogorčenu bitku u pokušaju da spreči proglašenje kosovske nezavisnosti, a Rusija je bila ključna karta na čiji se veto u Savetu bezbednosti računalo. Od tog trenutka započela je nova revizija revizije, jer je potreba za ruskom podrškom omekšala stav vlasti prema 20. oktobru.
Taj trend je naglo ojačao tokom jeseni 2009. godine kada na taj datum pada 65. godišnjica

ulaska Crvene armije u Beograd. Baš tog dana u poseti Beogradu bio je predsednik Ruske federacije Dmitrij Medvedev. Nedeljama pre njegovog dolaska trajale su pripreme prestonice da ponovo pompezno slavi ovaj, samo pre nekoliko godina ukinuti i osramoćeni datum. Tokom priprema za “praznik” oglasio se i ambasador Ruske federacije u Beogradu koji se založio da se što pre vrate ulicama imena ruskih generala koji su učestvovali u oslobođenju grada, čime je jasno stavio na znanje stav ruske strane o tim istorijskim događajima i sam odigrao značajnu ulogu u srpskoj igri politike sećanja. Ta izjava ruskog ambasadora izazvala je pometnju u vladajućim krugovima jer se kosila sa “politikom
		Dragan Stojković, Staro sajmište, 2012.

sećanja”, pa su nespretne i nesigurne izjave zvaničnika jasno govorile o nelagodnoj situaciji u kojoj su se našli. Dok je neko izjavljivao da će imena centralnih beogradskih ulica ubrzo biti vraćena, drugi su pokušali da “reviziju revizije” gurnu u nepoznate nove bulevare koji presecaju delove grada koji su u izgradnji. Bez obzira na to kakvo će rešenje biti, činjenica je da su u liku ambasadora Ruske federacije i velike sile uzele učešća u srpskoj borbi za istorijsku paradigmu.
Pred dolazak ruskog predsednika 20. oktobra 2009. velika svota novca uložena je u obnavljanje zapuštenog Groblja oslobodilaca Beograda, danima se na televiziji i na gradskim bilbordima vrtela reklama s tekstom “20. oktobar. 65 godina slobode”, koja je u potpunoj suprotnosti s onim što je govoreno pre samo nekoliko godina i što piše u udžbenicima iz kojih danas uče đaci. Dodatni slogan upućen visokoj ruskoj delegaciji “Beograd pamti” posebno nije bio u skladu s prethodnom politikom pamćenja koja je svu svoju koncentraciju upotrebila da bi “Beograd zaboravio”.
Centralna priredba koja je priređena u čast ruskog predsednika i 20. oktobra otkrila je suštinu te “revizije revizije”. U jednosatnom programu u najreprezentativnijoj sali u Beogradu, u Centru “Sava”, prikazan je program iz kojeg je, zbog spoljnopolitičkih
potreba Srbije, bilo jasno da je Crvena armija pobedila nemačke jedinice i 20. oktobra preuzela kontrolu nad glavnim gradom Jugoslavije. Ali, ostalo je sasvim nejasno ko su Sovjetima bili saveznici na terenu. Samo jednom scenom protrčali su igrači obučeni kao partizani uz zvuke poznate ratne melodije “Po šumama i gorama”. Sve ostale scene bile su, kako se to danas u Srbiji kaže, “ideološki neutralne”, odnosno ni u likovnom, ni u simboličkom, ni u muzičkom smislu ništa nije govorilo o tome da su u borbama ravnopravno učestvovali i jugoslovenski partizani. Dokumentarni filmovi koji su emitovani u pozadini jasno su prikazivali Crvenu armiju, njen pobedonosni put od Moskve, preko Staljingrada i Beograda, do Berlina, ali snimaka onih koji su na domaćoj strani bili pobednici nije bilo. Nisu se pojavili likovi ruskih generala Ždanova i Birjuzova koji su ušli u Beograd, što je, kao neobičan i uvredljiv postupak, otkrilo nameru da se ne prikažu ni slike predvodnika Prve proleterske brigade koja je istovremeno ušla u glavni grad. Kao predstavnici domaćeg stanovništva mogla su se prepoznati deca izmučena ratom, lepe građanke koje dočekuju nepoznate oslobodioce i male balerine koje su u klasičnim baletskim haljinicama igrale “Labudovo jezero”, što nije realna slika koja bi trebalo da simbolizuje borbe u kojima je poginulo više hiljada ljudi. Spot koji se danima vrteo na državnoj televiziji prikazivao je romantični susret dvoje mladih i zaljubljenih ljudi: ona je bila u lepoj i urednoj cvetnoj haljini, kao očigledna predstavnica srpskog građanstva, dok se on video samo s leđa. Na osnovu smeđkaste uniforme moglo se zaključiti da je on bio partizan, ali budući da je slikan samo s leđa nije se videlo nijedno od poznatih obeležja i simbola koji bi preciznije potvrdili da se radilo o predstavniku Titove vojske, čime je još jednom na priredbi izbegnuto da se označi strana u građanskom ratu u Jugoslaviji koja se našla na strani pobednika u odlučujućem trenutku. Dok su se na tavanici tokom čitave priredbe vijorile današnja srpska i ruska zastava, konferansijei su govorili o savezništvu i prijateljstvu ruskog i srpskog naroda. Time su izbegnute istorijske činjenice da su u Beograd 1945. godine ušle jugoslovenska i sovjetska vojska, pod zastavama koje su imale komunistička obeležja: crvenu zvezdu na jugoslovenskoj i srp i čekić na sovjetskoj. Bez obzira na omrazu koju ti simboli imaju u današnjoj Srbiji, priredba je bila proslava konkretnog istorijskog događaja, pa je nužno poštovati bar osnovna pravila struke da se koriste scenografija, kostimi i simboli vremena o kojem je reč. Vrhunac manipulacije istorijom bio je tokom izlaska na scenu predsednika Srbije Borisa Tadića, čije je kretanje bilo praćeno “Maršem na Drinu”, poznatim maršem srpske vojske iz Prvog svetskog rata, dok je iza njegove glave bila emitovana čuvena fotografija srpskog borca sa Solunskog fronta iz 1916. godine. Reč je o vizuelnom i muzičkom materijalu koji je neka vrsta tastera za nacionalno osećanje, čijim se pritiskom probude najdublji patriotski sentimenti. Iako nemaju nikakve veze s događajima iz četrdesetih godina 20. veka oni su se tu našli jer nepogrešivo izazivaju osećaj veličine srpskog junaštva, čime kao da je rečeno da je i pobeda u Drugom svetskom ratu bila posledica te “tradicionalne srpske kolektivne osobine”. Drugim rečima, sve je učinjeno da se ne identifikuje pobednik koji je na strani saveznika završio taj rat i da se izbegne odavanje pošte borcima, ma kojoj da su političkoj opciji pripadali i ma koliko da je ta opcija danas odbačena.

Priredba kojom je obeležen 20. oktobar jasno je pokazala da “revizija revizije” ne donosi ništa bitno novo u odnosu prema fašizmu i antifašizmu, već da je reč o verziji Drugog svetskog rata za “spoljnu, rusku upotrebu”. U unutrašnjoj upotrebi ostaje ona dubinska revizija koja ima za cilj da rehabilituje poražene strane u Drugom svetskom ratu. To se posebno dokazuje činjenicom da je Ministarstvo pravde u proleće 2009. formiralo komisiju za traženje posmrtnih ostataka Draže Mihailovića. Time je bila pokrenuta gotovo histerična atmosfera u javnosti. Svakodnevno su novine donosile vesti o napredovanju istrage o tome gde se nalaze njegove kosti – objavljivali su se iskazi najrazličitijih svedoka, sećanja savremenika, raskopavao se Beograd na različitim mestima, prekopavali arhivi. Zatim su i sudovi počeli da pišu istoriju, pa je okružni sud u Nišu u septembru 2009. godine rehabilitovao Dragišu Cvetkovića, premijera Kraljevine

Jugoslavije koji je potpisao pristupanje Jugoslavije Trojnom paktu. Na kraju je sredinom oktobra formirana i državna komisija koja za cilj ima otkopavanje, kako se navodi, žrtava komunističkog terora, nakon što su mesecima u žutoj štampi objavljivani feljtoni sa fantastičnim ciframa ubijenih 1945. godine, koje se kreću oko 100.000 ljudi u Srbiji. Ne može se sporiti potreba da sve nedužne civilne žrtve ratova i revolucionarnih preokreta budu istražene, da se poznatim naučnim metodama utvrde njihova imena, okolnosti pod kojima su i zbog kojih su stradali, da im se oda počast. Ali, način na koji se aktuelna vlast u Srbiji bavi tim pitanjem daleko je od profesionalnog traganja za istinom i metodama kojima se sprovodi proces suočavanja s bližom ili daljom prošlošću. Informacije koje
		Dragan Stojković, Staro sajmište, 2012.

iznose državne komisije i koje senzacionalistički prenosi žuta štampa zasnovane su na neprofesionalno urađenim statističkim projekcijama, bez ozbiljnih arhivskih istraživanja, na osnovu nepouzdanih podataka, bez demografskih, pravnih i viktimoloških analiza. Kao i u slučaju revizija Drugog svetskog rata, reč je o analizama koje nisu utemeljene u principima naučne istoriografije, već pripadaju rodu paraistoriografije koja svoju moć i sveprisutnost crpi iz političke podrške koju ima u vladajućim krugovima. Komisije stalno podgrevaju inače visoku temperaturu u javnosti izjavljujući da još malo nedostaje pa da otkriju dokument koji će jasno pokazati gde su “kosti Draže Mihailovića”, iako je teško zamislivo da je o izvršenju te smrtne kazne i pokopu ostavljen ikakav papir. Do pronalaženja “papira” komisije prekopavaju razne delove grada, mistifikujući svoj posao i održavajući napetost koja članovima komisija obezbeđuje moćno radno mesto, a vladajućoj garnituri pribavlja oreol “pravednika” koji će “osvetiti” žrtve prethodnika, čime se žrtve samo ponovo zloupotrebljavaju a društvo dodatno ideologizuje.
Dnevne, spoljne i unutrašnje potrebe establišmenta kreiraju istorijsku svest o Drugom svetskom ratu stvarajući opasnu konfuziju. Šaljući kontradiktorne poruke javnosti, politička elita dodatno urušava inače labilni sistem vrednosti, a stalnim promenama odnosa prema pitanjima fašizma i antifašizma otvara prostor za opasne manipulacije prošlošću koje, posebno u trenucima krize, nalaze svoje pobornike u brojnim ekstremističkim organizacijama. Političko arbitriranje ovakvih dimenzija u oblasti istorije rizičan je društveni presedan koji zadire u temelje kulture sećanja, pa samim tim i u osnove sistema vrednosti jednog društva. To zbog toga nije samo poraz naučne istoriografije, već može postati i poraz samog društva.
Opasnost je utoliko veća zbog toga što dominantni model istorijske svesti koji je uveo Milošević nije doživeo dublje izmene posle 2000. godine. Glavna ličnost istorije, njen pokretač i nosilac ostao je “narod” ili, tačnije, “srpski narod”. “Narod” je bio esencijalizovan kao “jedinstveno biće”, gotovo kao biološka zajednica, organizam s jasno određenim osobinama koje potiru svaku individualnost, posebnost ili pluralizam. On je imao svoje osobine, ćudi i karakter, što je kao naučni pristup napušteno posle sloma rasnih teorija u Drugom svetskom ratu. To kolektivno biće u sebe pretapa pojedince i potire njihov značaj. Radi se o dominaciji koncepta zajednice zasnovane na krvi (Gemeinschaft), što je suprotno konceptu društva (Geselschaft) kao zbiru pojedinaca. Zbog toga je ta matrica nepromenjeno kolektivistička, kao što su bile i prethodne političke paradigme u Srbiji, bile one nacionalističke ili komunističke. Ta činjenica od suštinskog je značaja za održavanje kontinuiteta sa Miloševićevim sistemom vrednosti. Radi se, u prvom redu, o kolektivističkom obrascu mišljenja u kojem se individualističke vrednostimodernog društva razumeju kao “cepanje nacionalnog bića”, kao ugrožavanje celine, pa su samim tim osuđene kao neprijateljske.19 To je osnova antipluralnog razumevanja društva, jer se svaka “drugost” vidi kao opasnost. “Cepanje nacionalnog bića” naziva se izdajom jer to proizlazi iz tog antipluralnog viđenja sveta. Izdvojeno mišljenje predstavlja opasnost bez legitimiteta, a u krajnjoj konsekvenci i bez legaliteta, što otvara prostor za svakovrsne obračune s političkim protivnicima.20
Nacija prikazana kao organska celina ima i determinisani istorijski razvoj. Kao što pokazuje Poper, takvo razumevanje istorije kao određenog i zacrtanog puta koji ima neki cilj osnova je autoritarnog, zatvorenog i antidemokratskog društva.21 Bilo da je reč o tumačenju po kojem istorija ima neki zadati cilj (npr. nacionalnu državu) ili o onom po kojem se ona ciklično kreće, radi se o autoritarnom konceptu koji pojedincima i društvima ne daje mogućnost izbora. Oni su podređeni fatumu istorije kao nekakvom metafizičkom toku koji prelazi preko svojih učesnika, namećući im odavno zapisane uloge. Istorija se ne prikazuje kao neprekidna mogućnost izbora, već se predstavlja da su savremenici u svim vremenima imali samo jedan, zadati izlaz. Ne prikazuju se različita rešenja koja su nuđena u prošlosti, nikada se ne govori o opozicionim predlozima, retko o različitim viđenjima. To stvara utisak da niko i nije donosio određene odluke i da, samim tim, niko ne snosi posledice za ono što je odlučeno. Time se ukida koncept odgovornosti u prošlosti, ali implicitno i u sadašnjosti jer u sistem vrednosti nije utkana ta ključna komponenta demokratskog načina razmišljanja. Ako je istorija fatum, a pojedinci podređeni naciji kao organskoj celini, svi samo ispunjavaju odnekud zadate usude. Takav efekat postiže se izjavama kao što je ona iz udžbenika za osmi razred osnovne škole iz Miloševićevog vremena, kada je rat u Hrvatskoj iz 1991. godine objašnjen kao normalan deo cikličnog kretanja istorije i njenog stalnog vraćanja: “Skoro da je identična situacija kao 1941”.22 Ništa, naravno nije bilo ni slično kao u toj godini svetskog rata: nije bilo ni svetskog sukoba, ni Hitlera, ni poraza protiv moćnog protivnika, ni raspada okupirane Jugoslavije, ni NDH... Ipak, važna je ideja da sukobi između Srba i Hrvata predstavljaju neku istorijsku pravilnost, koja se vraća na svakih pedeset godina, kao astrološka neminovnost. Time se sadašnja generacija oslobađa odgovornosti za rat, a pojedinci dobijaju istorijsku indulgenciju, jer ih istorija gazi mimo mogućnosti da oni bilo šta promene. Takav odnos prema prošlosti može se pročitati i u mnogim izjavama u javnosti. To se u medijima pojačava korišćenjem različitih metaforičnih konstrukcija od kojih je najpoznatija ona po kojoj su Srbi “sagradili kuću nasred puta”, koja treba da znači da se taj narod, opet igrom sudbine, našao na pogrešnom geografskom mestu, zbog čega tokom čitavog svog postojanja protiv sebe ima čitavu silu neprijatelja odlučnih da se tog začaranog mesta domognu.23 Time se dodatno ukida svaka ideja o odgovornosti, jer se geografija pojavljuje kao faktor koji ukida svaku mogućnost, pa i potrebu, za rasuđivanjem. Mistično tumačena geografija i istorija određuju “naše” postojanje, što u vrednosni sistem unosi temeljnu iracionalnost, čime se dodatno ukida svaka mogućnost individualiziranja društva i prevladavanja društva nad zajednicom.

Takav sistem vrednosti dodatnu snagu dobija zahvaljujući “osobinama” koje su istorijski pripisane srpskoj naciji. O tome sam dosta pisala u već navođenim starijim tekstovima, pa ću

sada samo navesti osnovne karakteristike tog modela “nacionalnih osobina” koje su potrebne za razumevanje pitanja kontinuiteta i diskontinuiteta između Miloševićeve i post-Miloševićeve Srbije. U prvom redu može se uočiti specifično razumevanje sopstvenog mesta u svetu koji nas okružuje. Vladajuće tumačenje istorije polazi od viđenja po kojem smo “mi” centar sveta, presudna tačka koja određuje svetsku istoriju i svetske odnose. Radi se o specifičnom izvrtanju poznatog stereotipa o Balkanu kao “buretu baruta”, koji u etnocentričnom ključu dobija pozitivnu konotaciju. “Mi”, viđeni kao “pupak sveta” postajemo, s neskrivenim ponosom, izazivači svetskih ratova. Ta predstava o sopstvenom značaju prisutna je, posebno u vremenima kriza, i u javnosti i u udžbenicima istorije. Od često ponavljane, na istorijskim činjenicama nezasnovane floskule, da su svi svetski ratovi počeli baš “ovde”, do očekivanja da će se to događati i u budućnosti, javnost je gubila realnu predstavu o sopstvenom mestu u međunarodnim odnosima. Nade izražavane posle bombardovanja kineske ambasade 1999. da će izbiti novi svetski rat ili da će zbog ruskog veta u Savetu bezbednosti UN doći do


		Staro sajmište: Umesto simbol napretka - zapušteno mesto stradanja

novog hladnog rata bile su česta fantazija na srpskoj javnoj sceni. Isto tako, i udžbenici za predmet “Poznavanje prirode i društva”, za treći razred osnovne škole tvrdili su da je Cerskom i Kolubarskom bitkom započeo Prvi svetski rat, kao i da se završio posle proboja Solunskog fronta, iz čega je u potpunosti isključen svetski kontekst i drugi, presudniji frontovi.24 Takvo viđenje sopstvene uloge veoma je udaljeno od istorijske realnosti, ali čini važan segment istorijske i nacionalne svesti. To, dalje, vodi u ograničenu mogućnost razumevanja složenih međunarodnih odnosa i do nerealnih političkih procena koje vode u rizične spoljnopolitičke poteze, neadekvatne stvarnoj moći i uticaju Srbije. Uz to, tako se kreira i neka vrsta međunarodnog “kompleksa više vrednosti”, koji šteti položaju Srbije u regionu i njenim odnosima sa bitnim međunarodnim činiocima.
Na tu predstavu o samima sebi uspešno se nadovezuje još jedna mitska tema. Reč je o ideji o naciji–žrtvi, koja je istovremeno i nacija–pravednik. Komparativna istraživanja balkanskih udžbenika istorije25 pokazala su da takvu predstavu o samima sebi grade svi okolni narodi, što situaciju čini još opasnijom. Radi se o predstavi po kojoj “naš narod” nikada ništa nažao nije učinio nijednom okolnom narodu, dok su, s druge strane, svi “oko nas” koristili svaku priliku da, kako se u epskoj formi to najčešće kaže, “zabodu nož u leđa, kad nam je najteže”.26 Taj kliše podrazumeva često ponavljanu ideju da “mi nikada nismo vodili osvajačke ratove”, koja se u udžbenicima istorije doslovno sprovodi prećutkivanjem svih situacija, pogotovo onih iz novije istorije, u kojima je srpska država kretala u ratove čiji je cilj bio teritorijalno proširenje na račun neke od susednih zemlja (primeri srpsko-bugarskog rata iz 1885. i višestrukih pokušaja osvajanja severne Albanije 1912–1913. godine27).
Uz tu vrstu bezgrešnosti istorijski se konstruiše i slika o sopstvenoj ulozi pomagača, pa i spasioca drugih. Najpoznatije mitsko mesto često upotrebljavano u javnom govoru jeste ono koje se pojavljuje u današnjim udžbenicima istorije o tome da smo “mi” uvek bili na pravoj strani istorije, na strani pobednika, dok su naši susedi uvek pogrešno procenjivali situacije, završavajući na strani istorijskih gubitnika. Iako su u pitanju uvek bile komplikovane istorijske okolnosti koje se ne mogu svoditi na “pravedničke narodne instinkte”, takvo pojednostavljivanje ima za cilj da doprinese verodostojnosti slike o “nama” kao moralnim “spasiocima” koji u istoriji donose bezgrešne sudove i pomažu drugima da pronađu svoj put nakon posrnuća. I u današnjim udžbenicima eksplicite je navedena ta ideja: “Srbija je na kraju Prvog svetskog rata stala u tabor ratnih pobednika. Time je, pored ostalog, omogućila ostalim jugoslovenskim narodima da, formiranjem jugoslovenske države napuste stranu poraženih i da se priključe pobednicima”.28 Ta supstancijalna razlika između “nas” i “njih” značila je istovremeno izgradnju arogantnekomponente nacionalnog identiteta koja se dokazuje faktografskim manipulacijama koje pokazuju da smo “mi” uvek bili na pobedničkoj strani istorije.29 Prećutkivanjem sopstvenih poraza ili njihovim “originalnim tumačenjima” stvara se pobednički mentalitet i duh koji je posebno važan u vremenima konflikta. U suštini, radi se o ideji o sopstvenoj superiornosti i, samim tim, i još važnije, inferiornosti protivnika, što je ključni faktor u stvaranju psihološke osnove za rat.
Ta slika o sopstvenoj bezgrešnosti se u svim balkanskim udžbenicima pokazuje uporedo sa predstavom o sebi kao istorijskoj žrtvi. U opisima nacionalne istorije se, za te potrebe, koriste brutalni opisi zločina vršenih nad “nama”, autori školskih knjiga ne libe se da i najdrastičnije fotografije i opise ponude već u nižim razredima osnovne škole, deci od osam ili devet godina. Kao dokaz te tvrdnje mogu se pomenuti naslovi poglavlja u udžbeniku za predmet “Priroda i društvo” iz Miloševićevog vremena, namenjenom đacima od devet godina. Oni tada stiču prva znanja o prošlosti, a kao jedine informacije ponuđene su im sledeće nastavne jedinice: “Naši preci, “Najezda Turaka”, “Ropstvo pod Turcima”, “Prvi svetski rat”, “Oslobođenje Srbije”, “Drugi svetski rat”, “Srbija pod okupatorima i njihovim saradnicima”, “Oslobođenje Srbije”, “Zaslužni borci za slobodu”.30 Iz navedenog sadržaja vidi se da je prošlost predstavljena samo kao zbir ratova i stradanja, da u tim prvim informacijama o ljudskoj prošlosti nije stavljen nijedan drugi sadržaj izuzev onog najkrvavijeg. Preskočena su mirnodopska razdoblja, pa se stvara utisak da je u prošlosti, pa samim tim i u sadašnjosti, jedini vredan sadržaj onaj koji se odnosi na vremena borbi, čime se diskvalifikuju svi drugi civilizacijski napori.
To potvrđuje i izbor fotografija u toj knjizi, koje nepripremljenu decu, na brutalan način, suočavaju s najvećim užasima iz nacionalne prošlosti. Redom, one su poređane ovako: Spomenici ratnicima poginulim u različitim ratovima, sveti Sava, Bitka na Kosovu 1389, Spomenik Kosovskim junacima u Kruševcu, Narod u zbegu pred Turcima, Slike vođa srpskih ustanaka, Slavne srpske vojskovođe iz Prvog svetskog rata, povlačenje preko Albanije, Beograd u ruševinama posle bombardovanja 1941, Spomenici poginulima u Drugom svetskom ratu.31 Izgradnjom takve, predmoderne slike o herojskoj prošlosti stvara se i poželjan model ponašanja u sadašnjosti, jer se mirnodopske vrednosti na taj način isključuju, a herojstvo i žrtvovanje ostaju idealtipski modeli ponašanja.
Tome doprinosi i upotreba ogoljenog surovog jezika kojim su opisani zločini nad Srbima,
čime se u tinejdžerskom uzrastu usađuje strah kao osnova buduće anksioznosti i agresivnosti. To se može ilustrovati citatom iz udžbenika namenjenog 14-godišnjacima iz kojeg je učilo skoro 10 generacija učenika u Miloševićevom vremenu: “Jasenovački logoraši su klani noževima, ubijani bradvama, sekirama, čekićima, maljevima i gvozdenim polugama, streljani i spaljivani u krematorijumima, živi kuvani u kotlovima, vešani, satirani glađu, žeđu i hladnoćom jer se u logoru živelo bez hrane i vode”.32 Surovost koja izbija iz tih redova nužno stvara anksioznost kod dece koja nisu pripremljena na tu vrstu šoka, iz čega se dalje.Deo poruka zasnovanih na tim predmodernim modelima vaspitanja mogu se čitati i u onim lekcijama u kojima se gradi odnos prema smrti. I u današnjim udžbenicima, kao i u onima iz Miloševićevog vremena, đacima se kao idealni model “preporučuje” mučenička smrt, koja, putem sistema obrazovanja, postaje jedan od obrazaca poželjnog i preporučenog ponašanja. To se, u prvom redu, prenosi slavljenjem junaka kao što je Stevan Sinđelić, koji se sa svojom četom podigao u vazduh da ne bi dopao turskog ropstva. Od Miloševićevog vremena u udžbenike je ušla fotografija Gavrila Principa ispod koje se navodi da se radi o srpskom heroju, iako ta istorijska ličnost nosi breme kontroverze. Ipak, činjenica da je on u vrlo mladim godinama bio spreman da se žrtvuje za nacionalnu slobodu obezbedila mu je posebno mesto u nacionalnom Panteonu. Zanimljiva je pojava i novog heroja – majora Gavrilovića, čija slava datira od vremena podizanja nacionalne temperature u Srbiji krajem osamdesetih godina. Po mitu koji se uči u školama i pripoveda na školskim priredbama on je, učestvujući u odbrani Beograda 1915. godine, održao govor u kojem je svom vodu poručio da ih je Vrhovna komanda otpisala sa spiska živih i da oni, zbog toga, i ne treba da čuvaju svoje živote: “Vojnici, junaci! Vrhovna komanda izbrisala je naš puk iz brojnog stanja. Zato napred, u slavu!”, što se veliča i u najnovijem udžbeniku istorije.33 Jedino što se uz tu priču nikada ne navodi jeste to da je major Gavrilović od starosti umro tek 1946. godine, što istorijski bitno menja herojski kod koji se citatom preporučuje.

Takvim primerima je princip samožrtvovanja za naciju proglašen vrhovnom vrednošću čime se podržava ideja koja je iz epa prešla u političku propagandu tokom devedesetih: “Nema spasenja bez smrti”, što je često, u starozavetnom duhu, suprotnom onom jevanđelskom, izgovarao Amfilohije Radović. Ta poruka, ogrnuta hrišćanskim diskursom, nosi dubinski epski koncept vrednosti čiji najdublji smisao dobijaju patnja, siromaštvo, rat, smrt i seobe, koji popločavaju put ka “spasenju” nacije, ka temelju srećnije budućnosti. Nacija ostaje parametar svih vrednosti, a samožrtvovanje za naciju vrhunski zadatak, cilj i smisao. Smrt kao osnova obnove vidljiva je i u načinu na koji su predstavljeni spomenici u udžbenicima. U knjigama za predmet “Poznavanje prirode i društva” iz Miloševićevog vremena nalazi se deset fotografija spomenika.34 Sve fotografije, bez izuzetka, prikazale su spomenike palima u ratovima. U udžbeniku, uz opis spomenika, nalazi se i rečenica koja podvlači željenu poruku: “spomenici govore o ljubavi za slobodu, otadžbinu i narod”. Time je jasno dato na znanje da spomenici izabrani za potrebe nastave istorije ne svedoče ni o jednoj drugoj vrednosti koja bi bila temelj društva, osim o smrti i žrtvovanju za naciju. Bila je to još jedna propuštena prilika da se kroz obrazovanje pokaže da prošlost nudi i druge sadržaje i vrednosti, pogotovo one mirnodopske koji su temelj modernog društva.
Važno je i ukazati da od svih 10 navedenih spomenika samo jedan, onaj podignut u čast Stevana Filipovića, govori o pojedincu, tačnije o smrti pojedinca. Drugi su posvećeni kolektivnoj žrtvi, bezimenim ratnicima i herojima koji simbolišu ciklično žrtvovanje za naciju i nameću pojedincu obavezu da se povinuje kolektivnoj sudbini. Time se dodatno jača slika o idealu nacije kao zajednice koja je u tom razumevanju bliska patrijarhalnoj porodici, nepromenjenoj i vanvremenoj, u kojoj su mrtvi pomešani sa živima, preci sa potomcima. U tom ključu razumevanja žrtva postaje izvor života.
Kult smrti kroz udžbenike istorije gradi se i pozivanjem na “prezir prema smrti”, poziv na herojski kodeks ponašanja u kojem je umiranje za sopstvenu naciju predstavljeno kao najvažniji smisao života. U Miloševićevom vremenu već se u 3. razredu osnovne škole (uzrast od devet godina) plasirala ta ideja i to citiranjem nespornog nacionalnog autoriteta kakav je Vuk Karadžić. Citiranjem Karadžića i njegovog arhaičnog jezika dobija se prizvuk autentičnosti koja daje dodatnu snagu tom argumentu. Slaveći hajduke i njihovu borbu protiv osmanske vlasti, udžbenik sugeriše ispravan obrazac odnosa prema smrti: “Kad koga uhvate i odvedu da ga nabiju na kolac, on ponajviše peva iz glasa, pokazujući da ne mari za život”.35 Odnos prema smrti nije izmenjen ni u najnovijoj generaciji udžbenika, objavljenoj posle Miloševićevog odlaska. Posebno je patetično opisano stanje tokom Prvog svetskog rata, ponovo uz nesmanjenu glorifikaciju smrti i samožrtvovanja: “Svakodnevni život u mnogim krajevima Srbije pretvorio se u epski prkos okupatoru. Mnogi osuđenici na smrt, kako su zabeležile okupacione vlasti, držali su se junački i tu nikako nije reč o lažnoj pozi, nego o znaku odlučnosti, duhovne srdžbe i preziranja neprijatelja (...) Iz Valjeva je izveštavano da smrtnu kaznu i muškarci i žene dočekuju stoički mirno. Tako se okupator u Srbiji suočio sa izuzetnim političkim moralom pokorenih, bez primera u modernoj evropskoj istoriji. Smrtna kazna izgubila je svaku efikasnost. Smrti se niko nije plašio”.36
Novi udžbenici istorije pokazali svoju dubinsku ideološku povezanost s onima iz Miloševićevog vremena, koja se, pre svega, zasniva na mitskom odnosu prema prošlosti i veličanju kolektivističkih, nacionalističkih i predmodernih vrednosti. Taj dubinski sistem stečen preko obrazovanja, i to od najnižih razreda osnovne škole, stvara matricu na koju se lako kasnije “lepe” pojednostavljena tumačenja istorije, “teorije zavere”, konfrontiran odnos prema svima “drugima”, čime on ima “odloženo dejstvo” u budućnosti. Ipak, za sadašnju Srbiju, jedan od osnovnih problema ostaje činjenica da posle 2000. godine nije došlo do suštinske promene odnosa prema prošlosti, da mitsko nije ustupilo mesto racionalnom razumevanju i tumačenju istorije. Zbog toga istorija ima problem da postane kritička nauka, a pred nastavom istorije su nepremostive prepreke da postane obrazovni predmet koji podučava o stalnim mogućnostima izbora, odgovornosti i multiperspektivnosti različitih “istina”.

Vratimo se sad Renanovim rečima s početka ovog teksta. Kakvo bi to bilo “tačno razumevanje” sopstvene istorije, ukoliko je na pogrešnom zasnovana nacionalna svest? To “tačno razumevanje” ne bi značilo otkrivanje neke nove, drukčije i, ponovo, za sve važeće i obavezujuće “istorijske istine”. Istorija je, za početak egzaktna nauka, čiji prvi zadatak i jeste neprestano otkrivanje zaboravljenih ili nepoznatih delova prošlosti, pa, samim tim, i stalno preispitivanje prethodnih znanja. Drugim rečima – “rušenje istorijskih istina” osnovni je zadatak istoričara kao naučnika. U tom slučaju reč je o novim naučnim prodorima zasnovanim na utvrđenim metodama zanata, poznatim načinima istraživanja, utvrđivanju činjenica koje se mogu dokazati istorijskim izvorima. Promene istorijske istine kojima smo svedoci u današnjoj Srbiji ne pripadaju tom fundamentalnom zahtevu naučnog zanata. Te promene nisu zasnovane na istraživanjima, one nemaju uporište u znanju i dostupnim izvorima, one nisu urađene na osnovu metoda modernih naučnih disciplina, niti novih saznanja. One su ideološka revizija, logistička podrška trenutnim potrebama vlasti čiji je cilj da se društvu, po ko zna koji put, navuče ideološka košulja s rukama vezanim na leđima. Time mu se, ponovo, nameće jedna “istina” o prošlosti, ona koja vlastima omogućava nove manipulacije i čini jedan od važnih stubova njene moći zasnovane na ideji da onaj koji kontroliše prošlost kontroliše i sadašnjost. Umesto da se istorija oslobodi stega ideologije, ona joj ponovo služi. I to je najdublji kontinuitet trenutne sa prošlim vlastima. Kontrola nad istinom o prošlosti temelj je autoritarnog razumevanja vlasti i politike. Vlast koja vlada s verom da može kontrolisati ne samo sadašnjost već i prošlost pribavlja sebi prometejsku moć i veoma se udaljava od demokratskih ideala zasnovanih na stalnom preispitivanju vrednosti.
Kada bismo razmišljali o nekoj drukčijoj, “tačnijoj”, “istoriji za demokratiju” to bi, prvo, značilo ukidanje monopola na “istinu”. Taj monopol praktično politički znači da i u današnjoj Srbiji postoje “državni istoričari” koji imaju apsolutnu kontrolu nad ukupnim naučnim i nastavnim sistemom. Tako se ideološka revizija istorije pretočava u stvarnost naučnih institucija, časopisa, projekata, udžbenika, komisija i postaje deo političkog sistema, tačnije njegov bitni stub. U tome i jeste osnovna opasnost od “monopola nad istinom”, jer nije reč o nekakvom naučnom pravcu, mejnstrimu ili dominantnoj paradigmi koja podrazumeva legitimnost drugih pravaca mišljenja, već o etabliranom sistemu moći koji ima tendenciju da onemogući institucionalno, pa i svako drugo postojanje alternative. To je još jedan od dokaza da je Srbija još uvek ideološka država sa sad već u potpunosti učvršćenim sistemom institucija koje imaju cilj da celokupnu naučnu delatnost podrede “propisanom načinu mišljenja”. Ta ambicija lako se može prepoznati u izjavama državnog sekretara Ministarstva pravde Slobodana Homena koji je pokretač, osnivač i član državnih komisija koje se bave revizijom Drugog svetskog rata i poratnog razdoblja. On je u više navrata u javnosti ponovio da oko Drugog svetskog rata više spora nema i “da smo se mi dogovorili da su postojala dva antifašistička pokreta i da su svi činili zločine”. Bez obzira na istorijsku realnost događaja o kojima državni sekretar govori, sama činjenica da on neprekidno insistira na tome da je o istoriji postignut nekakav dogovor jasno i bez nedoumice svedoči o postojanju monopola, jer “dogovor” upravo ukida osnovnu demokratsku pretpostavku da je saznavanje istorije stalno otvoreno polje u kojem se, naučnim metodama, sve neprekidno dovodi u pitanje. Zbog toga bi ukidanje takve naučne infrastrukture koja obezbeđuje državnu kontrolu i nametanje jedne, “dogovorene istorijske istine” značilo prvi korak ka otvaranju srpskog društva i ka njegovoj tranziciji u pluralno, demokratsko društvo koje u različitostima vidi svoju prednost i uslov napredovanja.
Druga stepenica ka demokratskom društvu bilo bi ukidanje i same ideje o postojanju jedne istine. Monističko viđenje prošlosti i sadašnjosti dubinski je antipluralno, pa, samim tim, autoritarno. Ideja da se svet može podrediti jednom objašnjenju i tumačenju teološka je i zbog toga suštinski nenaučna, zbog čega posebnu brigu moraju izazvati izjave kakva je bila ona Radoša Ljušića, izgovorena u vreme kada je bio direktor Zavoda za izdavanje udžbenika, da u istoriji postoji “jedna istina, kao što je jedan Bog”. Nesporno je da se naučnim metodama može doći do proverljivih činjenica o prošlosti i da se one mogu utvrditi i saznati, ali njihovo značenje zavisi od idejnih, teorijskih i metodoloških konteksta u koje se stavljaju, od perspektive iz koje se na njih gleda. Činjenica da je neki rat započeo objavom određenog datuma može se naučno utvrditi, ali da li je taj rat bio oslobodilački ili osvajački zavisi od mesta sa kojeg se na taj događaj gleda, od toga na “kojoj ste strani fronta”. Pluralna istorijska nauka mora dati legitimnost obema “stranama fronta”, mora uzeti u obzir različite perspektive, uvažiti međusobno udaljena viđenja, dati legitimnost svim “istinama”. Iako suočena s napadima da se radi o relativizaciji, upravo je ta različitost i kontradiktornost predmet interesovanja moderne istoriografije, jer pruža mogućnost da se ispitaju različita rešenja koja su postojala u prošlosti i da se razume da je istorija nepregledna bila, kao što je i sadašnjost nepregledna mogućnost izbora. Bez razumevanja svih različitosti ne može se dobiti slika o stvarnosti koja nikada nije svodiva samo na jedan stav. Zbog toga moderna, kritička istoriografija mora zaista da čuje “sve strane” i da objasni mehanizme koji su doveli do toga da neka od njih prevlada. Bez razumevanja kompleksnosti procesa u prošlosti nije moguće razumeti sadašnjost i njene izazove. Zbog toga naučna istraživanja ne smeju biti dokazivanje postignutih političkih “dogovora”, a nastava istorije ne sme svoditi taj predmet na predvojničku obuku ili romantičnu nastavnu disciplinu čiji je cilj diseminacija nacionalističkog koncepta nacionalnog identiteta. Zadatak moderne istoriografije je stalno preispitivanje prošlosti, posebno onih njenih osetljivih delova koji nam mogu pomoći da se razumeju procesi dugog trajanja čije dejstvo osećamo i u sadašnjosti. Na početku je rečeno da svaka generacija piše svoju istoriju, ali to ne znači da je radikalno menja po dnevnim potrebama unutrašnje i spoljne politike, već upravo suprotno: da kritičkim metodama saznaje prošlost da bi našla korene današnjih problema što ideologizovano i propisano bavljenje prošlošću ne može doneti. I, na drugom mestu, zadatak moderne nauke je da saznaje načine na koji je funkcionisalo društvo, odgovore koje je davalo na izazove u prošlosti. Na taj način se mogu otkriti dubinski sistemi vrednosti i kulturni obrasci koji utiču na donošenje odluka u jednom društvu. Takva kritička preispitivanja mogu omogućiti da se odgonetnu koreni različitih društvenih problema, da se detektuju uzroci današnjih poteškoća, mogu pomoći da se za savremene bolesti nađe lek.
Konačno, potiskivanjem kritičkog mišljenja ukidaju se sve prepreke budućem reprodukovanju različitih autoritarnih poredaka, kao što je već pokazalo prethodno iskustvo socijalističke Jugoslavije koje je ukidanjem prostora slobode, pogotovo od 70-ih godina, otvorilo vrata nacionalističkom preobražaju, novom autoritarizmu, ratovima i zločinima. Demokratska društva u pluralizmu i kritičkom mišljenju vide izvor svoje snage, dok se nedemokratska društva prepoznaju po “strahu od slobode”. Kontrolišući i propisujući znanja o prošlosti, pa i samu nauku, srpske vlasti pokazuju da i dalje pripadaju ovim drugima. Rad na promeni sistema vrednosti i kulturnog obrasca mukotrpan je i dugotrajan proces, ali odlaganje njegovog početka znači ne samo društvenu stagnaciju već i njegovu regresiju. Zato nije preterano reći da se radi o najurgentnijim problemima srpskog društva, jer bez tako temeljnih promena, uvedene i nestabilne demokratske institucije neće moći dugo da odolevaju naletima nekih budućih ambicija da se vlast nađe ponovo u jednim rukama. Jedna istina – jedan vođa. Poznato?

Autorka je doktor istorijskih nauka i profesorka Filozofskog fakulteta u Beogradu

1 Ernst Renan, Šta je nacija,Beograd 1994.
2 Andrej Mitrović, Raspravljanja s Klio,Beograd 2001.
3 Pierre Nora, Les lieux de memoire, Paris 1997.
4 Erih Hobsbaum, Nacije i nacionalizmi, Beograd 1995; Erih Hobsbaum, Izmišljanje tradicije,Beograd 2002.
5 O ideološkoj pripremi za rat videti: Srpska strana rata, ur. Nebojša Popov,Beograd 1996.
6 O paraistoriografiji videti: Radivoj Radić, Srbi pre Adama i posle njega,Beograd 2005.
7 Vesna Pešić, Ružica Rosandić (ur.), Ratništvo, patriotizam, patrijarhalnost,Beograd 1994.
8 Dubravka Stojanović, “Udžbenici istorije kao ogledalo vremena”, u: V. Pešić, R. Rosandić, nav. delo, str. 77–105.
9 Dubravka Stojanović, “Construction of Historical Consciousness”, in. Maria Todorova (ed.), Balkan Identities,London 2004, str. 327–339.
10 Milutin Perović, Istorija za 7. razred osnovne škole,Beograd 1992, str. 123.
11 Detaljnije u: Dubravka Stojanović, “Udžbenici istorije kao ogledalo vremena”.
12 Detaljnije o tome: Kultura sjećanja: 1941. Povjesni lomovi i svladavanje prošlosti,ur. Sulejman Bosto, Tihomir Cipek, Olivera Milosavljević, Zagreb 2008.
13 Videti o tome: Srpska strana rata,ur. Nebojša Popov, Beograd 1996.
14 Suzana Rajić, Kosta Nikolić, Nebojša Jovanović, Istorija za 8. razred,Beograd 2005, str. 94.
15 Kosta Nikolić, Nikola Žutić, Momčilo Pavlović, Zorica Špadijer, Istorija za 3. i 4. razred srednjih škola,Beograd 2003, str. 76.
16 Suzana Rajić i dr., nav. delo, str. 152–153.
17 Isto.
18 Isto.
19 Opširnije o toj temi: Dubravka Stojanović, Srbija i demokratija. Ogled o “zlatnom dobu srpske demokratije”,Beograd 2003.
20 O istoriji ideje o protivniku kao neprijatelju videti: Latinka Perović, Između anarhije i autokratije. Srpsko društvo na prelomima vekova, Beograd 2006.
21 Karl Poper, Otvoreno društvo i njegovi neprijatelji,Beograd 1998.
22 Nikola Gaćeša, Lj. Mladenović-Maksimović, Dušan Maksimović, Istorija za osmi razred, Beograd 1993, str. 156.
23 O srpskom etno-mitu: Ivan Čolović, Politika simbola, Beograd 1997, str. 13–29.
24 Boško Vlahović, Bogoljub Mihailović, Priroda i društvo za 3. razred osnovne škole,Beograd 1997.
25 Christina Koulouri, Clio in the Balkans, The politics of History Education, Thessaloniki 2002.
26 Opširnije: Christina Koulouri, Teaching the History of Southeastern Europe,Thessaloniki 2001.
27 Detalje o tome videti u: Dubravka Stojanović, “Udžbenici istorije kao ogledalo vremena”.
28 Suzana Rajić, Kosta Nikolić, Nebojša Jovanović, Istorija za 8. razred,str. 94.
29 Opširnije u: Dubravka Stojanović, “Udžbenici istorije kao ogledalo vremena”, str. 92–93.
30 Boško Vlahović, nav. delo, str. 17.
31 Isto.
32 Nikola Gaćeša, nav. delo, str. 172.
33 Kosta Nikolić, Nikola Žutić, Momčilo Pavlović, Zorica Špadijer, Istorija za 3. i 4. razred gimnazije, str. 76.
34 Spomenik borcima balkanskih ratova i prvog svetskog rata; spomenik vojnicima palim u Cerskoj bici 1915; spomenik na Kadinjači; spomenik palima u Prvom i Drugom svetskom ratu; spomenik palima u Kosovskoj bici; spomenik palom heroju Stevanu Filipoviću; spomenik streljanim učenicima u Kragujevcu; spomenik u Jasenovcu; Pobednik; spomenik srpskoj pobedi u Prvom svetskom ratu; spomenik žrtvama fašizma.
35 Boško Vlahović, Bogoljub Mihailović, Priroda i društvo,str. 56.
36 Kosta Nikolić i dr., Istorija za 3. i 4. razred gimnazije, str. 82.

Republika, broj 466-467, 1 - 31. 12. 2009.