Branislav Krstić, Spomenička baština, svjedočanstvo i budućnost prošlosti, izd. autor, „Synopsis” Sarajevo, „Synopsis” Zagreb, „Službeni glasnik” Beograd, 1990/2010

Enciklopedija kapitalnog značaja

Objašnjavajući baštinu kao otvorenu knjigu prirode jednog društva profesor Krstić daje prevagu pitanjima o gradu i građanstvu. U južnoslovenskim zemaljama tokom prošlih vekova uočavaju se razlike pa je s pravom jedno od sedam pitanja bio stav dinastije Nemanjića prema gradu čije su posledice, uz postojeće okolnosti, neminovno obeležile budućnost Srbije

Autor i izdavač Branislav Krstić sa tri izvršna izdavača (Sarajevo, Zagreb, Beograd) uobličio nam je tematsku enciklopediju Spomenička baština svjedočanstvo i budućnost prošlosti na 544 stranice teksta, sa fotografijama, planovima i grafikonima. I sada kad se nađem pred ovim delom profesora Branislava Krstića dvoumim se da li da pišem o knjizi-enciklopediji ili o njenom hrabrom i istrajnom stvaraocu koji ovim delom pokazuje da izbor čoveka za određene poslove u državi nije nimalo lak zadatak. Koliko je njih sa slicnih uticajnih mesta otišlo na ”odmor« a danas ne pamtimo ni kako su se zvali. Profesor Krstić u vreme svog „odmora” završava ovo svoje delo, jer je ono njegova baština, započeta još u vreme kad je bio savezni savetnik u Vladi Jugoslavije (1968-1982) nadležan za urbanizam, prostorno uređenje, čovekovu sredinu i baštinu, a i pozvani profesor Arhitektonskog

Ovi delovi ukazuju na prirodu nastanka enciklopedije i otkrivaju namere autora.
Osnovne pretpostavke u izradi tematske enciklopedije bile su:
(1) arhitektonska baština nije interpretacija istorije nego je to sama istorija,
(2) svedočanstvo je tri civilizacije, dve imperije, četiri religije i slovensikh država,
(3) obrađena je u društveno-istorijskom sklopu činjenica,
(4) sa uporednim istraživanjem devet vrsta istorijskih spomenika,
(5) i to ne izolovanih spomenika, već u svom vremenu i okruženju,
(6) a to pretpostavlja i vraćanje spomenika u život,
(7) i tumačenje prošlosti na činjenicama koje su stručno i naučno proverene.
Prema sadašnjoj situaciji podeljene Jugoslavije nemoguće je baštinu razdvajati na pojedine zemlje pa je utoliko pravilniji pristup autora – južnoslovenske zemlje. Danas se često pojavljuju naslovi „srpska arhitektura” ili „hrvatska”, a to nema utemeljenja u stvarnom stanju, jer se radi o arhitekturi u Srbiji, Hrvatskoj, Sloveniji itd. Arhitektura se nikada ne stvara iz jednog izvora, pa je merenje pojedinačnih udela uvek bio posao dogmatičara. Uostalom, raznorazna svojatanja na našem tlu su verovatno i jedan od uzroka u nesrećnim duelima južnoslovenskih zemalja. Zato prihvatam autorovu periodizaciju prema razdobljima – na Rim, Vizantiju, slovenske zemlje, Osmansku imperiju, Habzburšku imperiju i savremeno razdoblje, kao i po vrstama baštine sa prvom karikom – gradovima.
U spletu mnogih okolnosti, međusobnih uticaja i razmeni dobara i ideja, kao i uticaja sa strane, profesor Krstić je uspeo da da doprinos istraživanju sedam grupa pitanja:
(1) običajna pravila gradnje i kontinuitet života jadranskih gradova,
(2) ranovizantijsko razdoblje,
(3) koncept kolonizacije i urbanizacije u Sloveniji u XIII i XIV veku i Vojvodine u XVIII veku,
(4) izostanak građenja gradova u vreme Nemanjića i njegove posledice,
(5) vojna arhitektura „kao činilac gradnje gradova i uređenja velikih teritorija”,
(6) pristup privrednim zgradama kao pretpostavci za gradnju ostalih,
(7) obrada narodne arhitekture kao „paralelnog arhitektonskog stvaralaštva”.
Sigurno je da ova materija prevazilazi napore pojedinca te se u budućnosti mogu očekivati dopune, razlike u ocenama, ali i potrebe da se baština, lišena dnevne politike, postavi kao preduslov svake ozbiljne istorije, a što rad profesora Krstića najbolje pokazuje. Prirodno je da on kao pristalica akcije da vredne celine i građevine valja uvesti u nov život, svoja gledišta jasno odvaja od shvatanja da su to „eksponati” prošlosti, a što je jasno naznačeno i u naslovu enciklopedije „svjedočanstvo i budućnost prošlosti”.
Svoje lične priloge štampa krupnijim slovima, dok preuzete i obrađene opise gradova i građevina štampa sitnijim – kako on kaže „dve knjige sam pisao”. No, ja bih dodao da tu postoji i treća knjiga a to su ilustracije; one ne dopunjuju tekst već objašnjavaju situaciju. Sve su s namerom birane, što ne bi smelo da promake čitaocu, pa bih neke i pomenuo.
Gledam snimke koji je autor izabrao da ih da na dve naspramne strane. Snimak Dubrovnika je najvredniji, to je struktura srednjovekovnog grada građenog običajnim pravilima. Ali i sve druge kvalitetne snimke gradova iz ptičije perspektive, pošto tako najbolje govore o postupku njihove izgradnje, objašnjavaju poznata načela proklamovana strukturalizmom, praktikovana ovde mnogo pre no što su bila teorijski iskazana u evropskoj praksi.
Zatim, tri ostvarenja crkvene arhitekture data na istoj strani: crkva sv. Blaža u Zagrebu delo Viktora Kovačića, crkva sv. Antuna u Beogradu delo Jože Plečnika i crkva sv Marka u Beogradu, delo Petra i Branka Krstića, primoravaju čitaoca da ih upoređuje. Činjenica da svi autori istražuju po zaostavštini vizantijskog iskustva i da jedni (Kovačić i Plečnik) tumače graditeljstvo kao zakone savremenog razvitka forme, dok drugi (braća Krstić) podražavaju već postojeće forme prošlosti novim sredstvima konstrukcija. Razlika je jasna – jedni ostvaruju prošlo u budućem, a drugi oponašaju prošlost.
Uspešno upoređenje raznih graditeljskih pothvata su slike spomenika na Sutjesci, Šumaricama i jasenovački cvet B. Bogdanovića. Dopuštam sebi da i ovde „pročitam” slike koje savremeniku nedvosmisleno potvrđuju sud autora o spomenicima koji deluju kao pozorišne kulise (Sutjeska i Šumarice) i one druge načinjene „magičnim šestarom” (spomenici Bogdanovića).

Objašnjavajući baštinu kao otvorenu knjigu prirode jednog društva profesor Krstić daje prevagu pitanjima o gradu i građanstvu. U južnoslovenskim zemaljama tokom prošlih vekova uočavaju se razlike pa je s pravom jedno od sedam pitanja bio stav dinastije Nemanjića prema gradu čije su posledice, uz postojeće okolnosti, neminovno obeležile budućnost Srbije. Njihova teokratska vlast, protivna gradu, nije utemeljila pretpostavke za obrazovanje i razvoj grada gde bi se stvarali uslovi za budućeg građanina. Ocene koje profesor Krstić iznosi objašnjavajući prirodu grada i građanstva Srbije XIX veka – dva tabora, jedni okrenuti svetu i drugi, zaustavlljeni u prošlosti, jasno govore o nepređenom putu njihovog obrazovanja. Ne mogu izbeći asocijaciju da se ni tada, ni posle, ništa nije izmenilo u „filozofiji palanke”.
O gradu i njegovim oblicima na teritoriji južnoslovenskih zemalja pod Osmanskom vlašću autor se sudara sa mišljenjem nekih starijih istraživača. On, s pravom, u osmanskom gradu vidi sprovođenje prava na život s prirodom. Nasuprot stavu da je ovaj grad posledica slučajnosti on ističe da su Turci ovde doneli gotove principe o gradnji kasaba i šehera. To je podrazumevalo i njihovu podelu na čaršiju i njen zanatsko-trgovački deo i mahale, grupe stanovanja. Jedinstvo individualnog i kolektivnog i nepostojanje vidljivih pravaca geometrijskog shematizma, ne svedoči o haosu ili nebrizi graditelja. Individualni način života doveden je do najviših kvaliteta: izolovanost od spoljnih uticaja, povezivanje života u kući i okolne prirode uz negovanje komšiluka. Na kolektivnom delu gradske teritorije grad je posedovao centre, kao što su to u manjem obimu imale i mahale. Urbani pejzaž osmanskog grada složen je i nimalo slučajan. Valja ga samo otkriti.
Profesof Krstić u proceni Habzburške monarhije pomno se bavi oživljavanjem teritorija, zasnovanih na gradovima koji ostvaruju „obezbeđenje uravnoteženog razvoja i hijerarhije naselja koja je položila ispit vremena tokom dva stoleća”. Daje i ocenu uloge vlasti u Bosni i Hercegovini u razvoju kulture, ekonomije, zdravstveno-socijalnog prosperiteta, a što se zapaža u veoma intezivnoj gradnji i brizi o glavnom gradu i dolasku stručnjaka za građevinarstvo i arhitekturu. Pažnju poklanja intenzivnoj gradnji Zagreba i Sarajeva koja, po baštini, ukazuje da im Habzburška imperija namenjuje strateške zadatke u skoroj budućnosti.

	Branislav Milenković

“Službeni glasnik” u dogovoru sa autorom, čitaocima “Republike” od 10. marta do 10. maja u svim svojim knjižarama u Srbiji odobrava popust od 30% za kupovinu ove knjige (Ur.)