Jovan Dučić po drugi put među Srbima

Spoznaja i razumevanje činjenice da se društveni značaj određenog događaja može upotrebiti zarad političkog marketinga nezaobilazna je istina osnovne političke pismenosti.
Da li je eksplicitan primer političke propagande prenošenje posmrtnih ostataka iz Amerike u rodno mesto, Trebinje, velikog srpskog pesnika i diplomate Jovana Dučića?
Identifikacija političkog konteksta u religioznom ritualu treba da pojasni uzajamni odnos nacionalne crkve i novouspostavljenog režima u datom trenutku.

Jovan Dučić - mrtav

Pesnik i diplomata Jovan Dučić preminuo je, nakon kraće i teške bolesti (španska groznica), 7. aprila 1943. godine u 1 čas i 30 minuta u Geriju, država Indijana. Bio je u 75-oj godini života i imao je status aktivnog poslanika Kraljevine Jugoslavije. Sahrana je obavljena 10. aprila na groblju Kalvarius, u istočnom delu Gerija. Telo je balsamovano i "preneto u pravoslavnu crkvu Svetog Save - u fraku, sa lentom svetog Save, belim karanfilom na reveru, okruženo mnogobrojnim odlikovanjima, sa svilenom srpskom trobojkom preko nogu, a na nju je bio stavljen diplomatski mač, dvorogi šešir sa belim nojevim perjem, kraljev venac od prirodnog cveća..."1
Dučić je ekshumiran 18. oktobra 2000. godine i preko Rusije njegovi zemni ostaci preneti su u Jugoslaviju. Narednog dana je kovčeg izložen u Sabornoj crkvi gde je patrijarh srpski gospodin Pavle držao zaupokojenu liturgiju. U Crnoj Gori sanduk je boravio dva dana (obišavši Podgoricu, Nikšić, manastir Ostrog). Crnogorski sveštenici služili su svetu arhijerejsku liturgiju i opelo. Mošti je od Beograda do Trebinja pratio patrijarh srpski gospodin Pavle.
Pesnik je po drugi put sahranjen, nakon 57 godina počivanja u tuđini, u nedelju, 22. oktobra 2000. godine u rodnom Trebinju. Obred polaganja posmrtnih ostataka obavio je, prema želji samog pokojnika, 95-togodišnji prota Rade Vukomanović. Sahrani su prisustvovale brojne zvanice. Nesumnjivo ključna javna ličnost bio je tek inaugurisani prvi demokratski predsednik tadašnje Savezne Republike Jugoslavije Vojislav Koštunica.
Poslednja pesnikova želja, izražena u njegovom trećem testamentu koji datira iz 1941. godine, "da se moje telo prenese i sahrani u krasnoj pravoslavnoj crkvi u Trebinju u stilu one u kosovskoj Gračanici",2 bila je ispunjena.
Ekshumaciju je pratila opsežna medijska kampanja. Narod je u svim mestima u kojima je kovčeg bio izložen dolazio u velikom broju da se pokloni senima pesnika. Govorilo se i o mogućnosti da se Jovan Dučić proglasi za sveca, a kao jedan od glavnih argumenata navodio se taj da mu je telo tokom skoro šest decenija počivanja u zemlji ostalo očuvano. Ličnosti koje su prisustvovale otkopavanju ostataka dale su izjavu za medije: "Jovan Dučić nađen je u celom" - rekao je, prilično uzbuđen, pesnik Rajko Petrov Nogo, koji je prisustvovao ekshumaciji Dučićevih ostataka u Libertvilu, i dodao: "Pri iskopavanju, uz pomoć bagera, naišli smo najpre na gvozdeni kovčeg. Poput onih ruskih lutkica, u tom je kovčegu bio bakarni, a u tom još jedan bakarni. Kada je ktitor crkve 'Mala Gračanica' i čitavog kompleksa u Trebinju, Branko Tupanjac, u odelu i kravati, maramicom obrisao prozorče na poslednjem bakarnom sanduku, ukazao se potpuno očuvan Dučićev lik, s brkovima. Na grudima mu je ležala 'Lirika', zbirka koju je, te 1943. godine o svom trošku izdao, ali koju izgleda nije uspeo da vidi. Videli smo koliko je Dučić bio ogroman čovek, visok i krupan. Ništa nije izgubio od težine. Ne znamo da li je pre smrti organizovao balsamovanje, o tome nisu ostali nikakvi podaci".3
Iako se podaci o tome kako je Dučić opremljen za večnu kuću razlikuju, ne postoji realan razlog za sumnju da izvršioci testamenta nisu ispunili pesnikovu želju da bude balsamovan.

SPC i tradicija o smrti i zagrobnom životu

Hrišćanstvo je među Južne Slovene došlo brzo nakon njihovog naseljavanja na Balkan, koje je počelo tokom sedmog veka. Prema istorijskim podacima i tvrdnjama velikog broja istraživača, a što se može videti i u današnjim verskim obredima i ritualima među srpskim življem, Isusovo učenje nikada nije doslovce i bukvalno prihvaćeno unutar srpske etničke zajednice. Još je sveti Sava, a za njim i car Dušan, imao velike probleme sa iskorenjivanjem paganskih običaja.4
Ostaci ranijeg kulturnog nasleđa posebno se dobro vide u onim obredima koji su u vezi sa ključnim događajima u individualnom životu - rođenje, krštenje, venčanje, smrt i sahrana. Reč je o obredima inicijacije i prelaza iz jedne u drugu životnu etapu, što za sobom povlači sociološko reidentifikovanje pojedinca u odnosu na sebe i zajednicu. Kolektiv se s promenom identiteta svog člana i sam nužno menja, prolazeći kroz novo samodefinisanje.
Korpus srpskih obreda u vezi sa kultom mrtvih šarolik je, disperzivan i nije ga moguće sažeti u određenu formulu. Jedna od osnovnih paradigmi bila bi verovanje u ovozemaljski i onozemaljski život gde postoje raj i pakao, što ukazuje na verovanje u besmrtnost duše. Nije tačno utvrđeno kako izgleda duša, ali se veruje da ona izlazi na usta ili nos i da se od tela rastaje prvih 40 dana nakon smrti. Međutim, ukoliko telo ostane čitavo, duša se nikad ne može u potpunosti odvojiti od tela, niti smiriti. Prema narodnom verovanju, u tom slučaju ili je reč o svecu ili o vampiru. Godinu dana duša putuje do čistilišta, a od tri do sedam godina se odlučuje da li će ona završiti u raju ili paklu. Potrebe duše u oba sveta su iste.
Kao jedno od staništa duše uzima se grobno obeležje. Mesto na kojem se počiva je često briga još za života. Želja da se bude sahranjen na određenom mestu je u našem narodu stvar koja se veoma poštuje. Sanduk je uvek drveni i bilo je primera da su ljudi još za života sebi birali drvo od kojeg će njihov kovčeg biti napravljen. Vodilo se računa i o odeći u kojoj će pokojnik biti sahranjen jer se verovalo da će u tome boraviti i u zagrobnom životu.
Ekshumacija, put moštiju do konačnog odredišta i sahrana bili su i jesu verski ritual sam po sebi sa vezama koje su, po Muru i Majerghofu, eksplicitne, rešene, određene i svesne. U pravoslavlju postoje dva tipa rituala koji su u vezi sa smrću: pogrebni i posmrtni. Posmrtni rituali dolaze nakon pokopavanja pokojnika i u taj korpus ulaze sve radnje koje živi vrše tokom vremena kako bi u ritualnom smislu ispoštovali smrt. Dvostrukost pogrebnog rituala javlja se upravo onda kada pokojnik prvobitno nije sahranjen tamo gde je želeo ili gde je bilo predviđeno, dok posmrtni ritual sam po sebi pretpostavlja multiplikovanje samog sebe (obred za 20 dana, 40 dana, pola godine, godinu, zadušnice, pobusani ponedeljak...).

Pogrebni ritual Jovana Dučića

Pogrebni ritual za Jovana Dučića izveden je u duhu običaja: imao je određeno vreme trajanja, početak, klimaks i završetak na posebnom grobnom mestu, uz prisustvo crkvenih velikodostojnika, ličnosti iz javnog života i mnoštva građana. Na prvi pogled, čitav događaj je, sa religiozne strane, u okvirima pravoslavnog kodeksa. Mi se, međutim, ne možemo oteti utisku da nekoliko pojedinosti čitav događaj čine problematičnim.
Imajući u vidu da je telo ostalo sačuvano, znači da se duša pesnikova nikada neće smiriti i da se on ne nalazi ni u raju, ni u paklu. Može da bude proglašen za sveca ili vampira. Pravoslavna tradicija sahranjivanja u drvenom kovčegu ovde nije ispoštovana. Pesnik je, kao što je već navedeno, sahranjen u tri metalna kovčega. Prethodna napomena ukazuje na proces balsamovanja koji je bez sumnje izvršen nakon pesnikove smrti što nikako nije deo pravoslavnog kanona. Sve navedeno ukazuje na to da Jovan Dučić nije mnogo mario za pravoslavne kanone, što sa religiozne strane čini problematičnim prisustvo patrijarha srpskog i arhijereja na ekshumaciji, dovodeći nas do pitanja otkud tolike crkvene počasti. Poseban problem se javlja oko priče o mogućem proglašavanju Jovana Dučića za sveca, što je u trenutku odvijanja ekshumacije i prenosa moštiju zazvučalo kao jeftino nalepljena spektakularnost, privlačna za mase.

Sociološko i političko zaleđe

Kontekst u kojem se može iščitavati značenje jedne takve spektakularne sahrane ima nekoliko uzroka. Tu je, pre svega, veličina pesničkog dela koje nije tema našeg rada ali valjalo bi, radi boljeg sagledavanja čitave stvari, navesti par podataka. U književno-istorijskom smislu poezija Jovana Dučića, zajedno sa lirikom Milana Rakića, predstavlja prekretnicu u srpskoj književnosti koja se dogodila početkom XX veka. Sa njima dvojicom srpska literatura je u oblasti stiha izašla iz usko lokalnih i folklornih okvira, što je bila paradigma srpskog realizma.5 Pesnikova političko-diplomatska karijera, kao i stavovi o nacionalnim pitanjima su u ovom slučaju pretegnuli po značaju. Dučić kao političar je iz perspektive Srpske crkve daleko važniji na planu nacionalnog nasleđa nego što je to kao pesnik. Upravo tu možemo da uočimo još jednu u nizu nelogičnosti u pesnikovoj biografiji. Dok je kroz svoju poeziju u srpsku književnost unosio duh evropske civilizacije, u svojim političkim esejima i diplomatskom radu on je bio izrazito nacionalan.6 Kada čitamo njegove eseje o nacionalnim i političkim pitanjima zapažamo da je na delu izrazita nacionalnost koja nije dolazila u pitanje.
Analiza eseja nastalih u Americi,7 neposredno pred smrt, dok je u Evropi besneo rat, mi otkrivamo jednog potpuno novog Dučića. Ostareli pesnik u tuđini sa 23-godišnjim iskustvom Jugoslovena i diplomate razmatra i razvija svoje stavove o suštini jugoslovenstva, pošavši od teze da je još u svom začetku ideja o zajedničkom životu jugoslovenskih naroda bila jalova i osuđena na propast.
U njegovom tumačenju, osnovna distinkcija i kamen razdora koji je Jugoslaviju i njenu ideju osudio na propast jeste konfesionalna, kulturna i psihološka8 različitost između dva naroda, Srba i Hrvata, koji su činili srž zajedničke države. On insistira na potpuno idealističkom prihvatanju jugoslovenske ideje od strane Srba na prelazu iz XIX u XX vek pa sve do stvaranja države,9 dok je u razmatranju hrvatskog odnosa prema istoj ideji vidljivo, putem njegove analize, jedno licemerno, dvostrano i krajnje nacional-političko kusuranje pomoću kojeg su Hrvati želeli da ostvare svoj hiljadugodišnji san: "Hrvati su stoga od početka do kraja radili na razaranju te države, kako bi sigurnije došli do priznavanja svoje posebne nacionalne individualnostii, s tim u vezi, i logično, do svoje posebne teritorije".10
U obrazloženju svoje teze pesnik seže daleko u istoriju i zaključuje da nikada kroz istoriju (srednjovekovna srpska država), "nema znaka o ma kakvom rasnom i jugoslovenskom afinitetu između Srba i Bugara i Hrvata kroz ceo srednji vek, sve do osvita XIX veka".11 Za razliku od hrvatskog, srpsko jugoslovenstvo je bilo iskreno i duboko i pre svega je podrazumevalo ravnopravnost i bratsko osećanje prema susedima iste krvi. Prvenstveni cilj svesrpskog jugoslovenstva je bilo okupljanje Srba pod okrilje jedne države i jedne krune, a ta svesrpska ideja, smatra on, nije ugrožavala hrvatske i slovenačke interese. Naivni srpski utopizam u pogledu hrvatsko-slovenačkog poštovanja srpskog kralja, dinastije i Beograda kao prestonice dobio je svoju krvavu materijalizaciju u ustaškim pokoljima.
Kada imamo u vidu političku misao Dučićevu diskurs događaja o kojem govorimo postaje daleko složeniji. Društveno-politička kriza devedesetih u bivšoj SFRJ donela je na planu nacionalno-kulturnog identiteta radikalne promene. Mehanizam nacionalne propagande koji je išao u pravcu što šireg mobilisanja javnog mnenja za ponuđenu ratnu opciju iskoristio je mnogobrojne potisnute emocije. Nacionalno osećanje kao takvo izmanipulisano je, kao i mnogobrojni javni radnici i intelektualna elita koja je po završetku Drugog svetskog rata u komunističkoj, Titovoj Jugoslaviji postala ideološki nepoželjna. Jedan od njih svakako je bio i Dučić.
Kulturna politika bivšeg režima u bivšim republikama svela se na jeftino kusuranje nacionalnim mitovima i istorijskim ličnostima koje su mogle da uzburkaju emociju masa. Pojam kulture bio je potpuno banalizovan i kompromitovan do krajnjih granica. Kulturno blago, oličeno kako u materijalnom tako i u duhovnom nasleđu, zloupotrebljeno je kao sredstvo legitimiteta ideje etnički čiste države.
Iako nova, demokratska vlast zvanično ne ide u tom smeru niti na taj način razvija kulturnu politiku, ono što stoji kao činjenica jeste zgodno i veoma vešto korišćenje jednog fenomena kulture u svrhe političkog marketinga i samopromocije. Prepoznavši u mrtvom pesniku deo svog identiteta, politička vlast je izvršila izvestan transfer u prostor simbola. Na ovom mestu se jasno vidi u kolikoj meri pesnik per se može u sebi da sublimiše nacionalni identitet. Vezivanje srpskih pesnika sa nacionalnim predznakom za teritoriju ima poseban političko-simbolički značaj kad je reč o teritoriji koja se smatra delom srpskog "etničkog prostora", ali nije deo matične države ili je njen opstanak u matičnoj državi pod znakom pitanja.12
Nakon Drugog svetskog rata, prepoznat od novouspostavljene komunističke vlasti Josipa Broza kao srpski nacionalista, Jovanu Dučiću nije bilo omogućeno vraćanje u domovinu. Na kulturnom planu posledica takvog državnog stava prema pesniku jeste sporadično objavljivanje njegovih književnih dela i pokušaj bacanja u zaborav lika i dela. Sve to uticalo je na svojevrsno uspostavljanje jakog nacionalnog osećanja prema pesniku u onim slojevima srpskog društva koji se nisu slagali sa komunističkim prevratom.
Moramo da naglasimo da Dučićev stav u vezi sa pitanjima nacije, države i jugoslovenske ideje nije i ne može biti predmet rasprave niti na bilo koji način okarakterisan kao sporan, s obzirom da je u vreme stvaranja Kraljevine SHS mnogo naroda u regionu osnivalo nacionalne države. Problematičan je istorijski trenutak u kojem se Dučić prepoznaje kao propagator nacionalnih ideja.
Medijska samoreklama SPC-a i istovremena manipulacija iste kao jedne od ključnih institucija države izvedena je u svrhu verifikacije tekuće srpske političke opcije na tom prostoru, kao i u dodatnom učvršćivanju položaja Crkve kao jednog od stubova novog društvenog poretka koji je na pomolu. Istovremeno, treći važan nivo je paralelno prisustvo patrijarha i tek inaugurisanog predsednika Savezne Republike Jugoslavije doktora Vojislava Koštunice.
Dolazimo do zaključka da je funkcija prisustva najviših crkvenih velikodostojnika bila kompleksna. S jedne strane je ispraćaj i poslednja pošta velikog srpskog kulturnog i političkog radnika, ali čak i važnije jeste pozadinska podrška srpskim političkim garniturama u "srpskim zemljama" u svrhu potvrde legitimnosti iste te vlasti u nemirno vreme odmah nakon dramatičnog obaranja Miloševićevog režima. Crkva se našla u dvostrukoj ulozi, manipulatora i manipulisanog. Pojedinačni interesi politike i religije su kroz uzajamno podržavanje stavljeni u funkciju ostvarenja zajedničkog interesa - definisanja legitimnosti nove, demokratske političke opcije koja je, podržana od svesaborne pravoslavne crkve budila nadu da će biti faktor pomirenja među političkim neistomišljenicima.

Koštunica i medijska propaganda

Pitanje koje nam se prvo nametnulo kada je putem medija objavljena vest o konačnom upokojenju Jovana Dučića jeste koliki je društveno-politički značaj trenutka u kojem se događaj dešava?
Vanredni savezni i lokalni izbori u SR Jugoslaviji raspisani su za 24. septembar 2000. godine. Otkako je uvedena praksa političkog pluralizma u SRJ nije bilo organizovanije kampanje za izlazak na izbore, niti većeg opozicionog jedinstva. Osamnaest stranaka se ujedinilo u Demokratsku opoziciju Srbije (DOS) kako bi uspeli kroz političko jedinstvo da obore autoritarni režim Slobodana Miloševića. Nepriznavanje i manipulacija sa brojem dobijenih glasova od strane vlasti izazvalo je dramatične događaje 5. oktobra 2000. godine. DOS je uz podršku naroda preuzeo vlast u SRJ. Slobodan Milošević više nije bio predsednik države, formirana je prelazna vlada za republiku Srbiju i raspisani su novi republički izbori za 23. decembar iste godine.
Prenos moštiju Jovana Dučića odigrao se 13 dana nakon petooktobarskih događaja. Pesnikov oreol nacionaliste i protivnika komunističkog režima, tek nedavno uklonjenog iz Srbije, nije mogao da prođe bez političkih konotacija.
Okolnosti u kojima se čitav događaj odigrao dale su političku dimenziju verskom pogrebnom ritualu. Moguće je varirati nekoliko činjenica:

Nacionalno osećanje u vreme režima Slobodana Miloševića izmanipulisano je i zloupotrebljeno u ime prividno pozitivnih kolektivnih ciljeva. Komunistička ideologija je iskoristila sebi kontradiktoran fenomen - osećanje pripadanja određenoj etničkoj zajednici - kako bi se održala na vlasti i ekonomski ojačala. Marginalizovana u periodu Titove vladavine, Crkva je tokom devedesetih doživela svojevrsnu renesansu. Ispoljavanje vere u SPC postalo je političko pitanje jer je u religijskoj različitosti i specifičnosti ležala srž nacionalnog jedinstva. Pravoslavlje je postalo inicijalna kapisla za bujanje nacionalne svesti, što je pogodovalo manipulaciji narodnih masa od strane državnog aparata (mobilizacija, masovna nacional-šovinistička histerija, prepoznavanje Drugog u verskom i nacionalnom pogledu kao tuđeg i opasnog, podržavanje spoljne politike Republike Srbije i Jugoslavije u podršci građanskom ratu u Hrvatskoj i Bosni).
Bez obzira na istorijsku i iskustvenu pozadinu dešavanja na Balkanu, Novo doba koje je došlo sa Vojislavom Koštunicom kao da je trebalo obeležiti i sa religiozne strane. U periodu od septembarskih izbora do petooktobarske revolucije prvo zvanično prihvatanje izbornih rezultata i priznavanje Koštunice za novog predsednika SRJ došlo je direktno od patrijarha i Sinoda SPC. Verifikacija novog šefa države od strane zvanične crkve imala je značajan uticaj na opredeljenje narodnih masa u Srbiji da je istina na strani DOS-a. Preciznije rečeno, crkva je u trenutku iskoristila Koštunicu, kao što je Koštunica u istom tom momentu iskoristio crkvu. Kao najznačajnija srpska politička ličnost svojim prisustvom Dučićevoj sahrani potvrđuje svoje tradicionalističko opredeljenje i spremnost da sarađuje sa crkvom.

Theodore Gericault, Entrance to Adelphi Wharf, 1821.

članovima SANU, a posebno sa piscima, nego je tu saradnju i unapredio. A pre svega je nadmašio Miloševića u spremnosti da lično učestvuje u političko-verskim i političko-književnim ritualima".15 Upravo zato je bilo za očekivati od SPC da iskoristi aktuelni politički trenutak i obezbedi sebi ozbiljnije učešće u javnom i kulturnom životu Srbije i Jugoslavije.

Verifikacija

Ritual je aktivnost kroz koju se jasno vrši verifikacija zajednice. U slučaju prenosa moštiju srpskog pesnika Jovana Dučića ritual i verski obred bili su svrsishodni. Ono što politički aktuelizuje dati primer jeste da je kroz isti verifikovana i definisana kao legitimna novouspostavljena vlast u Beogradu, koja je dolaskom najviših predstavnika pokazala poštovanje srpske političke opcije u Republici Srpskoj. Ne sme se zaboraviti da Beograd predstavlja maticu sveukupnom srpskom narodu u BiH gde je Dučić sahranjen. Istovremeno, prisustvo visokih crkvenih zvaničnika posledica je potrebe SPC da se verifikuje kao značajan društveni faktor u novouspostavljenim odnosima u srpskom društvu. Sigurno da bi čitava priča bila manje ispolitizovana da se nije dogodio 5. oktobar, kojim je realizovana izborna volja građana. Demokratska vlast koja još uvek nije preuzela sve institucije sistema trudila se da na sve moguće načine bude što bliže i duže sa narodom - u direktnim kontaktima i posredstvom medija. U takvim je okolnostima sahrana pesnika postala političko-verski ritual od izuzetnog značaja za politički marketing. Veliki pesnik, kraljevski diplomata, srpski nacionalista poreklom iz Bosne i Hercegovine poslužio je kao simbolička prezentacija srpskog građanskog i demokratskog društva koje je počelo da se podiže iz pepela. Otuda, mogu se uočiti dve dimenzije tog rituala, prema Muru i Majerghofu:

Po svim pravilima rituala, a zahvaljujući medijima, prenos Dučićevih posmrtnih ostataka prikazan je kao događaj od opšteg društveno-kulturnog značaja. Činjenica da se u srpskoj kulturi posmrtni ostaci, mošti, smatraju sakralnim simbolom moći i da su oni koji ih poseduju u stanju da upravljaju njihovom svetom snagom, i ovde se provlači u pozadinskom kontekstu. Mošti su kroz istoriju srpske kulture bile važan politički kapital. Svaka politička struktura je nastojala, u cilju propagande i održanja na vlasti, da nabavi bilo kakve.17 Transhumacijom Dučića iz Amerike u Trebinje (prilikom koje je s posebnim naglaskom isticano da je njegovo balsamovano telo izuzetno dobro očuvano), njegova simbolička moć, koju su do tada čuvali njegovi "prazni" spomenici, bitno je porasla, i sada se može meriti sa tom vrstom moći koju ima još samo nekoliko drugih velikana srpske književnosti čiji posmrtni ostaci počivaju u spomenicima-grobovima.18
Medijska prezentacija, kreirana zarad potreba jednog trenutka i internih političko-društvenih interesa ostvarila je svoju svrhu. Politički kontekst jednog autohtonog događaja izvukao je na površinu političke aktere priče, dok je za najveći broj posmatrača Jovan Dučić i dalje ostao manje-više samo ime iz istorije kulture. I dok je njegov književni i kulturno-istorijski značaj za srpsku kulturu nesumnjiv i jasan onom delu intelektualne javnosti koja se takvim pitanjima bavi, nama ostaje samo da se zapitamo u kolikoj meri je kultura instrument politike.

Literatura:
Hrestomatija tekstova za kurs "Kultura i politika", Studije kulture i roda, Alternativna akademska obrazovna Mreža, školska 2000/2001. godina, predavač na kursu dr Ivan Čolović.
Radovan Popović, Žudnja za frakom, Narodna knjiga, Beograd 1988.
Jovan Dučić, Verujem u Boga i srpstvo, Dereta, Beograd 1999.
Spasoje Vasiljev, Mitologija drevnih Slovena, Dečja knjiga, Beograd 1990.
Slobodan Zečević, Kult mrtvih kod Srba, Vuk Karadžić i Etnografski muzej, Beograd 1982.
Dnevni listovi objavljeni u Srbiji u periodu od 17. 10. do 23. 10. 2000.
Kliford Gerc, Tumačenje kultura (1), Biblioteka XX vek, Beograd 1998. (prevela s engleskog Slobodanka Glišić).
Bojan Jovanović, Magija srpskih obreda, Prosveta, Niš 2001.
Antoni D. Smit, Nacionalni identitet, biblioteka XX vek, Beograd 1998. (preveo s engleskog Slobodan Đorđević).
Ivan Čolović, Politika simbola, biblioteka XX vek, Beograd 2000.
Ivan Čolović, "Kultura, nacija, teritorija", ogled objavljen u listu Repubika, broj 288-289.
Marija Todorova, Imaginarni Balkan, biblioteka XX vek, Beograd 1999. (prevele s engleskog Dragana Starčević i Aleksandra Bajazetov Vučen).
http://www. strugar. co. yu (za informacije o manastirima i ličnostima Srpske pravoslavne crkve).
http://www.glas-javnosti.co.yu
http://www.instifdt.bg.ac.yu/ifdt/izdanja/casopisi/ifdt/VI/d07/document

1 Radovan Popović, Žudnja za frakom, str. 79.
2 Dučićeva želja napisana u njegovom trećem testamentu iz 1941. godine - preuzeto kao citat iz beogradskih dnevnih novina Glas javnosti (tekst objavljen 20. 10. 2000. pod naslovom "Dučić u subotu u svom zavičaju", autor teksta P. Pašić).
3 http://arhiva.glas-javnosti.co.yu/arhiva/srpski/arhiva-index.html
4 Brojni primeri borbe vlasti protiv praktikovanja paganskih rituala duboko u XIV veku, nakon više stotina godina od primanja hrišćanstva mogu se naći u monumentalnom srpskom srednjovekovnom pravnom kodeksu Dušanov zakonik.
5 Ovaj pojam valja shvatiti krajnje relativno u odnosu na kontekst evropskog realizma kao stilske formacije, srpska realistička književnost nije izlazila iz usko folklornih tema.
6 Ono što se ne sme izgubiti iz vida u ovakvim pokušajima tumačenja jeste istorijski trenutak u kojem je pesnik živeo i radio kao diplomata (prva polovina XX veka kao diplomatski predstavnik Kraljevine Jugoslavije).
7 Tekstovi skupljeni u knjigu Verujem u Boga i srpstvo, Dereta, Beograd 1999.
8 U smislu nacionalnog psihološkog profila - grupa osobina koje bi se mogle pripisati zajednici kao opšte osobine, mentalitet (prim. autora).
9 Prvobitni naziv države osnovane 1. 12. 1918. godine bio je Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca.
10 Jovan Dučić, Verujem u Boga i srpstvo, str. 86.
11 Isto, str. 11.
12 Čolović, "Kultura, nacija, teritorija".
13 U SANU je odata počast senima Jovana Dučića, Udruženje književnika Srbije održalo književno veče posvećeno Dučiću etc.
14 Matija Bećković na sahrani u Trebinju: "... Vratio se nakon pola veka kada je srpski narod po prvi put dobio predsednika koji je kršten i koji se prekrstio. Takve odluke moglo je doneti samo nebo" (Danas, 23. oktobar 2000).
15 Čolović, "Kultura, nacija, teritorija".
16 U znak velikog priznanja i poštovanja, crkveni velikodostojnici su za vreme bogosluženja - u dva navrata - u uobičajenoj liturgijskoj molitvi za patrijarha Pavla, prisutne hristoslužitelje i mnogostradalni rod naš, pomenuli i "predsednika našeg Vojislava". U drugoj molitvi, pred kraj liturgije, mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije, pomolio se "za hristoljubivog predsednika našeg Vojislava i vlast Republike Srpske". Predsednik Koštunica je, podsetimo, prvi vođa države od Drugog svetskog rata koji je učestvovao ne jednom bogosluženju zajedno sa patrijarhom srpskim.
http://arhiva.glas-javnosti.co.yu/arhiva/srpski/arhiva-index.html
17 Videti u: Ivan Čolović, Politika simbola, tekst pod nazivom "Mošti".
18 Čolović, "Kultura, nacija, teritorija".