Esej o fatalizmu i večnom čekanju da Srbija postane normalna zemlja

Čekajući Godoa: Srbija, dve decenije nakon ''Zločina i kazne''

Samjuel Beket (Samuel Beckett) je između 1948. i 1949. godine napisao svoje možda najvažnije, a sigurno najpoznatije, delo – tzv. dramu apsurda – ''Čekajući Godoa''. Iako postoje brojne partikularne psihološke, socijalne i političke interpretacije sadržaja ove drame, zajednički im je naglasak na autorovom razobličavanju ''harmonije besmislenog života''.

U najkraćem, dvojica glavnih likova drame, skitnice Vladimir i Estragon, čekaju nekakvog Godoa koji nikako da se pojavi. U tom čekanju, oni počinju da vode besmislene i nepovezane razogovore koji su sami sebi svrha, pritom ne čineći ništa ili čineći vrlo malo (kroz uglavnom nerazumna delanja) tako da stalno imaju potrebu da se uzajamno podsećaju na to da nešto čekaju i ko je predmet tog čekanja. Njihov život se, dakle, odvija u čekanju koje za njih kvintesencijalno prestavlja opravdanje svoga ne-smislenog postojanja. Iako na racionalnoj ravni oni ne znaju ni ko je Godo ni zašto ga čekaju ni kako ih može spasiti, u podsvesti se nadaju da je on ipak taj spasitelj koji bi mogao da ih izvuče iz besmisla koje ih okružuje i da im obezbedi sigurnost za kojom toliko čeznu.

Preneseno, Godo esencijalno otelovljuje shvatanje po kome se ljudska egzistencija, koja neumitno teče, shvata kao čekanje, nečinjenje ili nerazumno činjenje, predavanje defetizmu, pa i fatalizmu koji podrazumevaju da nam je uvek potreban neko drugi koji će učiniti nešto suštinski za nas. Sociološki, likovi iz Beketove drame nam kroz ovu književnu formu jasno šalju poruku nepoželjnih i destruktivnih socijalnih i socijalno-psiholoških crta društvenog karaktera i delanja koji su, u manjoj ili velikoj meri, univerzalni za sva društva nevezano od osobenosti datog prostornog okruženja.

Drugim rečima, čini se da nije neumesna naša namera da pots-jugoslovensku transformaciju srbijanskog društva, s obzirim na sve njene pojavne manifestacije, pokušamo da razumemo i objasnimo u ovom pomalo vulgarizovanom, ali ne i netačnom, ''godoovskom'' ključu ''presipanja iz šupljeg u prazno''.

Tragikomedija u dva čina, na srbijanski način

Beket je, inače, dramu ''Čekajući Godoa'' napisao najpre na francuskom, da bi je tek 1952. godine preveo i objavio na svoj maternji engleski jezik, kada joj je pridodao podnaslov: ''Tragikomedija u dva čina''. Struktura dela je takva da je drugi deo ove drame samo smisaono ponavljanje onog prvog kroz drugačiju formu. Čini se da se i post-jugoslovenski društveno-političko-istorijski kontekst Srbije upravo može tumačiti kroz tu simboličku logiku dva čina, koju u ovom slučaju predstavljaju dva naizgled međusobno negacijska perioda: onaj kvazi-socijalistički ''miloševićevski'' (koga u ovom radu zbirno označavamo kao ''političko-kriminalni kapitalizam u jednoj državi'') od 1991. do 2001. godine i, drugi, kvazi-demokratski (političko-koruptivni kapitalizam) od 2001. do danas tj. 2011. godine.

Obe ove savremene epohe u modernoj istoriji Srbije obeležava, u nejednakoj meri i inspirisana drugačijim motivima, lokalno uslovljena – a gore ukratko opisana – godoovska logika koja se u različitim vremenima i promenljivim političkim okruženjima manifestuje kroz divergentne političke simbole, ali sa jasnom socijalnom vertikalom. U tekstu ćemo pokušati da, u kraćim crtama, opišemo domete i ograničenja dvodecenijske političke, privredne i društveno-kulturne transformacije iz realno-postojećeg-istorijskog-komunizma (u daljem radu real-komunizam) u kapitalizam, naglašavajući njenu osobenost – tamo gde je ima – i glavne karakteristike u dva pomenuta istorijska perioda post-jugoslovenske Srbije.

Politička transformacija iz jednopartijske u višepartijsku diktaturu

Ekonomska depresija i nova strukturalno-socijalna kriza reprodukcije društvenih odnosa u sistemu real-komunizma tokom 1980-ih godina prošlog veka pokazala se kao fatalna za opstanak ne samo real-komunističke organizacije društvenog i ekonomskog života, koja se bližila svom kraju i u sovjetskom centru, već i jugoslovenske države kao nadideološke i nadnacionalne tvorevine. Jednopartijske političke i privredne birokratije u Srbiji su se, u kontekstu gubljenja komunističke legitimacijske osnove za svoju vladavinu, a kako bi zadržale privilegovane rukovodeće položaje i kontrolu nad materijalnim resursima, veoma lako okrenule novoj, dekadentnoj i reakcionarnoj, koja je latentno, a često i otvoreno opstajala sve vreme i na marginama samog komunističkog pokreta.

Eskalacija etnocentričkog nacionalizma u vrhu komunističkog aparata veoma brzo je dobila svoje legitimacijsko uporište u društvu u celini. Na tom talasu, u specifičnim nestabilnim i složenim okolnostima, Savez komunista Srbije, nakon žestokih frakcijskih borbi, preuzima najretrogradnija struja na čelu sa Slobodanom Miloševićem. Zahtevima za ukidanjem autonomije Kosovu i Vojvodini, ''vraćanjem dostojanstva srpskom narodu'', kao i težnjom ka centralizaciji zajedničke države (kroz parolu: ''jedan građanin –jedan glas''), bude se ''stare rane i strahovi'' nasleđeni još iz prve nekomunističke Jugoslavije kod građana/ki u drugim republikama. Na taj način je – uz dejstvo ostalih spoljnjih i unutrašnjih činilaca – otpočet ''srbijanski zločin prema Jugoslaviji'', u procesu u kome su srpskim nacionalistima nesebičnu i punu pomoć pružala upravo njihova ideološka braća i sestre iz Hrvatske, Slovenije, BiH…Jugoslovenski primer iz tog perioda je odličan indikator već potvrđene teze o međusobnom podr(a)žavaju različitih etno-nacionalizama. Buđenje snažnog nacionalizma u Srbiji je dovelo do toga da građani/ke u ostalim delovima SFRJ, zbog straha, neizvesnosti i raznih nacionalističkih manipulacija u tim društvima, daju većinsku podršku svojim nacional-šovinistima, odlučno odbacujući pomirljivije opcije.

S obzirom da je od početka bilo jasno da predlog srbijanskog političkog vođstva o novom centralističkijem uređenju države u višenacinalnoj SFRJ nije imao šansi – jer svaki centralizam podrazumeva dominaciju onog ko je u većini, a to su u Jugoslaviji bili Srbi, što je bila tačka razdora i u Kraljevini Jugoslaviji – prelazi se na novu strategiju: ''svi Srbi u jednoj državi''. Borba za ''socijalističku'' Jugoslaviju, koju je srbijansko vođstvo formalno branilo, faktički je podrazumevala borbu za ''Srboslaviju''. Kako je u Makedoniji i Sloveniji živeo zanemarljiv broj Srba, njihovu nezavisnost i odvajanje od Jugoslavije niko nije radikalno dovodio u pitanje. Slična situacija je bila i u slučaju Crne Gore na čijem čelu su, na prvim višestranačim izborima 1990. godine, došli ''reformisani komunisti'' bliski režimu u Srbiji. Inače, Srbija, Crna Gora i Bugarska su jedine bivše real-komunističke države u kojima su na prvim višestranačkim izborima pobedu odnele reformisane komunističke partije. Deklarisani nacionalisti su u ovim jugoslovenskim republikama (Srbija i Crna Gora) doživeli pravi brodolom u susretu sa ''socijalistima'' koji su potpuno preoteli njihov program. U Makedoniji, Sloveniji, Hrvatskoj i BiH su, na drugoj strani, trijumfovale jasno nacionalistički obojene stranke, dok su reformisane komunističke partije, koje su u tim državama i u tom momentu pretstavljale ''manje zlo'', doživele teške poraze. S obzirom da je u BiH i Hrvatskoj tradicionalno živeo značajan broj Srba, strategija ''Srboslavije'' je lako prouzrokovala šovinističko-neoustaške i retradicionalističko-muslimansko-verske odgovore u tim okruženjima. Ratove, bedu i izolaciju više niko nije mogao da spreči. Pogotovo što su tada najprogresivnije relevantne projugoslovensko-demokratske grupacije, udruženja i organizacije (poput UJDI-a i Saveza reformskih snaga Jugoslavije) doživele potpuni neuspeh u svojim pacifističkim i internacionalističkim nastojanjima ka uspostavljanju demokratske javnosti i nenasilnom rešavanju sukoba.

Ustavnim promenama iz 1989. i donošenjem novog Ustava Srbije u septembru 1990. godine zvanično je ukinut jednopartijski sistem sa dominantnom ulogom Saveza komunista, a restaurisan je oblik političkog takmičenja kroz tzv. ''parlamentarnu demokratiju'' koji je postojao u pre-komunističkoj Jugoslaviji. Sa tom razlikom da je okrnjena SR Jugoslavija (koju su činile Srbija i Crna Gora) očuvala kao državnu formu republikanski karakter koji je bio deo komunističkog nasleđa.

Socijalizam (kao društveni) i SFR Jugoslavija (kao politički okvir) su već postali deo prošlosti. Novo-tronizovani politički i burazerski kapitalizam imao je svoju jasnu interesnu logiku u denunciranju komunizma i svih vrsti internacionalnih socijalnih identiteta, ali i u perisiflaži istinske demokratije. Nametanje usko-nacionalnih identitetskih i simboličkih rascepa bilo je u funkciji pljačke društvenog i javnog dobra stvaranog u komunističkoj Jugoslaviji. Rat je bio samo jedno od sredstava u procesu proizvodnje ''povoljnog okruženja'' za masovnu konverziju različitih priviligija iz jednopartijske u višepartijsku diktaturu. Nominalno proklamovano višestranačje i ''demokratizacija'' faktički su se svodili na autoritarni partijski pluralizam sa partijom hegemonom.

Socijalistička partija Srbije (SPS) kao partija hegemon 1990-ih godina prošlog veka održavala je takav položaj zastrašujućim stepenom manipulacije građanima/kama. Produkujući i kontrolišući u isto vreme, zarad svojih partikularnih političkih i ekonomskih interesa, odnosno interesa ljudi povezanih sa njom, nacionalističku histeriju i ksenofobiju, ova je partija počinjala i gubila svoje imperijalne balkanske ratove. U situacijama kada bi njena strategija postajala previše providna i neuspešna, ''SPS & com'' politička oligarhija se služila političkim ubistvima i izbornim krađama. Međutim, u tim smutnim vremenima ona je, mora se i to pomenuti, dobivala izdašnu pomoć od ubedljivo najvećeg dela političke opozicije, koja je, sa svoje strane, bila potpuno sklerotična i nesposobna da osmisli alternativni model društvene i političke transformacije. Čak štaviše, često su vlast i opozicija bili na istom nacionalističkom koloseku koji su ocrtavale pojedine nacionalne kulturne i društvene institucije, tj. njihovi većinski delovi, poput SANU (Srpska akademija nauka i umetnosti), UKS (Udruženje književnika Srbije) i SPC (Srpska pravoslavna crkva). Srpska radikalna stranka (SRS), Srpski pokret obnove (SPO), Demokratska stranka Srbije (DSS), pa i Demokratska stranka (DS) su se predstavljale kao izrazito nacionalno obojene antikomunističke stranke, a do 1995. godine, apsolutno sve one, čak radikalnije u nacionalističkim zahtevima i od samog Miloševića. Recimo, DS koja se u javnosti najčešće percipira najprogresivnijim delom tadašnje ''antimiloševićevske'' koalicije, posle prvih izbora jasno se okreće nacionalnim pitanjima, a njeni poslanici u Skupštini Srbije javno traže da se ''odrede zapadne granice srpstva''. Zoran Đinđić, tadašnji predsednik te stranke, čak dobija aplauze socijalista konstatacijom da ''odustajanje od autonomije Srba u Hrvatskoj nije mir nego kapitulacija''. Vrh ove stranke, kasnije, napada Miloševića pre svega zato što je iz rata izašao kao gubitnik a ne zato što je učestvovao u ratu, i želi da ostavi dojam većih ratoboraca od samog Miloševića. U najkraćem, celokupna politička elita je u tom periodu nametala kontekst u kome su u političkom polju dominirala politička pitanja nesocijalnog i neekonomskog karaktera sa jedne strane, da bi se suštinski, sa druge strane, na socijalnom i ekonomskom planu odvijao proces razaranja i kriminalizacaije privrede i društva u korist nove uspinjuće lumpenburžoazije.

Ipak, izgubljeni ratovi u Hrvatskoj i Bosni, sankcije, opšta demonizacija države u međunarodnoj javnosti, isprepletenost države i kriminala, parlamentarna fasada, masovno osiromašenje svih slojeva stanovništva i novi avanturistički rat na Kosovu zadaju smrtni udarac Miloševićevom režimu. Deo opozicije se, pod pritiskom sve većeg građanskog nezadovoljstva, ujedinjuje i delimično trezni od nacionalističkog i izolacionističkog ludila, a ni ''les nouveaux riches'' više nemaju interesa da podržavaju režim koji im je obezbedio nekontrolisane privilegije. Oni su sigurno konvertovali svoje privilegovane položaje iz real-komunizma u kapitalizam, međutim, u novom kontekstu, da bi nastavili dalje umnožavanje svoga bogatstva i društveno-ekonomskog uticaja, trebaju političku i ekonomsku stabilnost koju stari lokalno i globalno već kompromitovani režim nije mogao da im obezbedi. Iz tog razloga postaje razumljivo menjanje strana i neposredna podrška većeg dela lumpenburžoazije udruženoj Demokratskoj opoziciji Srbije (DOS) neposredno pre i odmah nakon tzv. ''buldužer revolucije'' 5. oktobra 2010.

Gubitak predsedničkih izbora od 24. septembra 2000. godine i – usled nepriznavanja izbornih rezultata i pobede kandidata DOS-a – impresivni građanski i radnički protest 5. oktobra 2000. godine se obično čak i u stručnijoj javnosti tumače kao revolucionarni čin svrgavanja diktatora. Međutim, o ovom događaju bismo pre mogli da govorimo kao o vanrednoj promeni režima jer dešavanja od 5. oktobra i kasnija pobeda na parlamentarnim izborima – a zatim i preuzimanje svih poluga vlasti 2001. – nisu doveli do stvaranja nečeg ''potpuno novog'' niti je došlo do korenite promene celokupne društvene strukture, što su neophodni uslovi da neki društveni događaj ili proces kvalifikujemo revolucijom. Čak štaviše, ''samoupravni'' i ratni profiteri iz perioda 1990-ih osvajaju legitimaciju u novom političkom okruženju a, u skladu sa logikom nužnosti privatizacije svega i svačega kao cilja po sebi i vodeće uloge tzv. ''menadžera'' u društvenoj transformaciji, dobijaju i društveno-ideološku naklonjenost novih vlasti nakon 2001. godine. Takođe, ''autoritarni partijski pluralizam sa partijom hegemonom'' nasleđuje lokalno uslovljena ''parcijalna parlamentarna demokratija zapadnog tipa'' koja se u narednim godinama polako konsoliduje i reprodukuje.

Međutim, ovim dešavanjima i promenom režima – iako je nesumnjivo došlo do značajnih demokratskih pomaka i odmaka od samoizolacionizma i balkanizama – decenijska građanska borba za slobodu i demokratiju u Srbiji nije esencijalno izmenila koncept ''partijske diktature'' koji je duboko i strukturno usađen u političku kulturu ovih prostora i čija je ''jednopartijska diktatura'' samo jedan oblik u specifičnim konkretnoistorijskim okolnostima. Namesto većeg broja frakcija u SKJ koje, uprkos međusobnim razlikama, nisu ni na koji suštinskiji način smele niti želele da dovode u pitanje zadati politički okvir i dodeljene im partijske privilegije, danas postoje ispražnjeni demokratski oblici parlamentarizma koji, preko partijske države i tajkunske kontrole medija, sprečavaju svaku nezavisnu političku arikulaciju. SKJ (i njegove frakcije) je uspešno zamenjen partijama-frakcijama jedne velike Nacionalno-liberalne stranke čije se razlike ispoljavaju samo u granicama aktualno hegemonog neoliberalnog poretka. Kao da su sve relevantnije političke partije i pokreti u Srbiji postali ''beaucoup plus royaliste que le roi'', u odnosu na svoje pandane na Zapadu, doslovno i bezrezervno prihvatajući Fukujaminu ''liberalno-buržoasku sholastiku'' o kraju istorije i definitivnoj pobedi liberalizma. Kada se ovako provincijalnom shvatanju demokratije i savremenoga sveta doda uporno korumpiranje siromašnog društva preko partijske države i po partijskoj osnovi dodeljenih sinekura, postaje jasno da su politički delatnici, uz privredne, ključni akteri opstrukcije istinskog društvenog razvoja Srbije i glavni petrifikatori nedemokratske političke kulture.

Privredna transformacija iz real-komunizma sa ljudskim licem u kriminalni i koruptivni politički kapitalizam

Slom real-komunizma na globalnom planu je izazvao prave tektonske poremećaje tada hegemone epohalne svesti koju je činila tvrda opozicija kapitalizam–komunizam. Bivši komunisti su veoma brzo zamenili staru ''komunističku'' teleologiju novom teološkom logikom o bezalternativnosti kapitalizma i ''kraju istorije i ideologija''.

U Srbiji je ovaj proces, međutim, po mnogo čemu, imao osoben karakter.

Nominalno, postkomunistička transformacija je ovde počela već 1989. godine, nakon stupanja na snagu saveznog Zakona o preduzećima kojim je bilo legalizovano osnivanje privatnih preduzeća. Međutim, u ratnom okruženju 1990-ih, uvijenom u kvazi-socijalističku oblandu i lažnu brigu za radničku klasu, dolazi do dozirane kontrole procesa privatizacije državnih i društvenih ali i osnivanja novih privatnih firmi, kako bi se u takvom blokiranom kontekstu olakšala pljačka nekadašnje društvene svojine.

Početkom rata 1991. godine i definitivnim raspadom SFRJ, Srbija ulazi u fazu političkog (kriminalnog!) kapitalizma (Max Weber) koja traje do dana današnjeg, doduše u svom reformisanom koruptivnom obliku. Najkraće, pod ''političko-kriminalnim kapitalizmom u jednoj zemlji'', karakterističnim za period od 1991. do 2001. godine, na ovom se mestu podrazumeva privredni sistem zasnovan na iskorišćavanju politički kreiranih monopola u osobenom okruženju nacionalno-zatvorene tržišne privrede i kriminalizovane ekonomije koji proizvodi uski krug privatno-vlasničke elite (tzv. lumpenburžoazije) direktno umrežene sa političkom elitom. Ovi procesi razaranja privrede i društva su svakako u velikoj meri imali svoju interesnu logiku. Kako pokazuju neka sociološka istraživanja (Mladen Lazić), oko dve trećine srbijanskih elitnih privatnih preduzetnika tokom 1990-ih potiče iz ranije komunističke nomenklature, dok se u drugim postkomunističkim državama ovaj procenat kreće između jedne četvrtine i jedne trećine.

Nacionalistička histerija koju su posednici državnih aparata indukovali ''odozgo'' prema društvu i samoizolacija države prema svetu, omogućila im je – u periodu kada su građani/ke naseli/e na njihove nacionalističko-huškačke mobilizacije – nesmetanu konverziju ranijih monopolskih položaja stečenih u okviru real-komunizma. Svaka mahinacija i zloupotreba bila je opravdavana ''patriotskom'' borbom za najviše nacionalne interese. Na taj način, u kontekstu ''zatvorene kapitalističke države'', bivši političari i direktori društvenih preduzeća postaju vodeći privatni preduzetnici i ministri – ili u tom međuperiodu zauzimanja direktorskih i vodećih funkija u ''velikim sistemima'' temeljno stvaraju uslove za svoju privatničko-menadžersku budućnost – a komunistički intelektualci konvertuju kulturni i socijalni kapital u politički i preuzimaju vođstvo u novim nacionalnim političkim partijama. Veoma značajnu ulogu u reprodukciji toga sistema ima i nova uspinjuća – jasno kriminogena – elita čije vlasništvo nad nekretninama i sredstvima za proivodnju predstavlja rezultat raznih vrsti ratnog plena. Bilo kako bilo, u ovom periodu počinje formiranje lumpenburžoazije kao nove vladajuće klase koja u svoje preduzetništvo strukturno ugrađuje podvale, direktno mafijaštvo ili kriminalne veze sa podzemljem i neraskidive koruptivne veze sa politikom.

Dakle, tokom 1990-ih, Srbija tj. njene rukovodeće političke i privredne elite, sistemski – a zarad svojih partikularnih interesa – rukovode procesom uništavaja (od onog što je ostalo) zdravog privrednog tkiva nasleđenog iz real-komunističkog perioda. Finansiranje ratova; dozvola kontrole ekonomskih tokova neformalnim centrima moći uz kolaboraciju sa državom; mahinacije sa uvozno-izvoznim dozvolama u kontekstu međunarodnih sankcija i samoizolacije; jedna od dve najvećih pljački građana/ki preko veštački proizvedene inflacije u modernoj istoriji; pristup veoma unosnim poslovima sa naftom, gasom i cigaretama; podizanje ''povoljnih'' bankaraskih kredita za ''podsticanje proizvodnje''; dobijanje deviza po zvaničnom kursu koji je bio dosta niži od onog faktičkog; permanentno uništavanje postojećih kapaciteta i neinvestiranje u nove itd. dovode do pada BDP (Bruto društveni proizvod) za skoro 60% u odnosu na period pre raspada SFRJ ili do toga da je recimo 2000. godine industrijska proizvodnja bila čak 57% manja nego 10 godina ranije. Uz to, dolazi do radikalnog sužavanja radničkih prava i urušavanja svih pozitivnih socijalnih i osvojenih civilizacijskih tekovina.

Kao posledica desetogodišnje destrukcije ekonomije i masovne pauperizacije i polarizacije društva dolazi do radikalne promene režima i prelaska iz faze ''političko-kriminalnog kapitalizma u jednoj državi'' u fazu političko-koruptivnog kapitalizma. Ovu drugu fazu političkog kapitalizma karakteriše izlazak države iz autarhičnog i samoizolacionističkog perioda i integracija u međunarodne političke i ekonomske organizacije kroz prihvatanje logike neoliberalne bezalternativnosti.

Nova liberalna tj. neokonzervativna pravovernost je na ovim prostorima dovela do provincijalne zamene onih starih novim iracionalnostima. Ta provincijalnost se ogleda bilo u slepom sleđenju globalno nametnutih neoliberalnih dogmi tržišnog fundamentalizma nekritički ih primenjujući u svom društvenom okruženju, bilo kroz zanemarivanje ili potpuno odbacivanje svih savremenih progresivnih socijalnih tendencija i iskustava u najrazvijenijim ali i nekim manjerazvijenim društvima u razvoju. Neupitno prihvaćena neoliberalna ideologija i strategija društvene transformacije je naivno predstavljana kao ''ekspresni put u zapadno-evropski model društva izobilja'' periferne post-komunističke državice. Konvertitske preduzetničke i političke klase privatizaciju ''svega i svačega'' na nivou ideološkog pravdanja predstavljaju kao samorazumljiv cilj po sebi, a u praksi, kao što smo videli, kao sredstvo za zadržavanje i značajno proširenje svojih privilegija iz real-komunističkog perioda. Boljševičku parolu ''kadrovi rešavaju sve'' zamenjuju novom ortodoksnošću u vidu dogme ''privatnici rešavaju sve''. Pritom se pod privatnicima, u provincijalno-kapitalističkom maniru, podrazumevaju jedino većinski vlasnici koji imaju potpunu ''gazdisnku'' kontrolu nad kapitalom ali ne i npr. radnici kao privatni vlasnici deonica.

Krajem 2001. godine, dakle, kao rekcija na prethodni period SPS-ovskog uništavanja privrede i društva pozivanjem na socijalistički legitimitet, i pod uticajem naivne koncepcije i verovanja da će sam čin promene vlasništva nad sredstvima za proizvodnju obezbediti efikasniju privredu, donešen je novi, neustavni!, Zakon o privatizaciji koji predviđa hitno i neopozivo ubrzavanje i završetak procesa privatizacije i svojinske transformacije preduzeća koja nisu u privatnom vlasništvu. Time je omogućeno da se finišira ''korporativni lopovluk'' domaće lumpenburžoazije formalizovanjem vlasništva nad najvećim delom preostale društvene imovine, ali i otvaranje privrede prema stranim, stvarnim i fiktivnim, investitorima. Državna uloga u procesu društvene transformacije je, na taj način, svedena na ''noćnog čuvara'' i isključivog branioca interesa domaćeg i stranog kapitalističkog sloja.

Neoliberalizam koji kao opšte mesto shvatanja ekonomije i društva u sebi inherentno sadrži ideju o ''lenjem radniku i vrednom kapitalisti'', dovodi do društveno-ideološke podrške novog režima (nakon 2001. godine) preduzetnicima-tajkunima iz prethodnog perioda, i priznanja istih kao nove društvene avangarde koja bi trebala da vuče društvo u ''bolje sutra''. Na radnike se, u novom kontekstu, podozrivo gleda kao na subjekte resantimana socijalizma i samoupravljanja iza kojih stoji kultura nerada, štrajkova, zaostalosti, lenjosti i ranzih prevara. U tom smislu, ilutrsativan je stav jednog od najvećih profitera dosadašnjeg procesa transformacije, najbogatijeg tajkuna bliskog svim vlastima i partijama nadomak vlasti u proteklih dve decenije, Miroslava Miškovića, koji kaže da je ''...radnička klasa... razmažena. To potiče još iz vremena samoupravljanja. Tada su dolazile vlasti koje su se udvarale radničkoj klasi jer su želele glasove. I zato danas imamo štrajkove, blokade puteva i različite uticaje te radničke klase koji se negativno odražavaju na stanje naše privrede''. Nadobudnost tajkuna je zapanjujuća, pogotovo ukoliko se ima u vidu da su generalno retki štrajkovi u Srbiji više koncentrisani na puko preživljavanje i rudimentarnu odbranu prava na rad, za razliku od onih mnogo češćih na Zapadu (koji se obično uzima u političkoj, ekonomskoj i intelektualnoj ''eliti'' Srbije kao ideal-tip društvenog uređenja kojem težimo) orjentisanih više na borbu oko preraspodele dobitka. Dakle, ovo dovršavanje procesa tajkunizacije privrede, politike i društva u Srbiji, u krajnjem, predstavlja strategiju legitimacije ''miloševićevskog'' kriminalno-političkog kapitalizma u postpetooktobarskom kontekstu. Iako se dve prethodne decenije u velikoj meri razlikuju, u osnovi im je ista ekonomska filozofija proizvodnje i reprodukcije oligarhijskog privrednog sistema, podređenost svih segmenata društva najogoljenijem partikularnom interesu i razaranje realnog sektora privrede.

Po stopama rasta društvenog proizvoda, povećanju društvene pokretljivosti, brzini industrijalizacije i urbanizacije, obuhvatu stanovništva obrazovanjem, rušenju oštrih društvenih i ekonomskih nejednakosti, osvojenim nivoom radničkih prava itd. komunistička Jugoslavija tokom 1960-ih godina nije imala premca u svetu. I to samo 15-tak godina nakon najrazornijeg svetskog rata u istoriji ljudske civilizacije. Danas, dve decenije nakon početka kapitalističke transformacije i tačno dekadu od ulaska u fazu ''mirnodopske neoliberalne demokratske koncepcije tranzicije'' efekti ovog procesa se, u najmanju ruku, mogu opisati kao dodatno ruiniranje i paralisanje industrije i realne ekonomije, rast nezaposlenosti, pljačka preko ''privatizacija putem bankrotstva'' (npr. Sartid je prodat US Steel-u za 28 miliona dolara iako je tržišno procenjen na 500 miliona, a tu su još i: Nacionalna štedionica, Državne banke, Naftna industrija Srbije itd.) i opšta stagnacija uprkos ''donacijama'', zaduživanju i ''milijardama stranih investicija''. Industrijska proizvodnja Srbije je 10. godina nakon ''demokratskih'' postmiloševićevskih promena jedva dostigla kapacitete od 45% proizvodnje u odnosu na period pre 20. godina, dok je BDP za čak 30% manji nego u periodu pred raspad SFRJ. Takođe, interesantno je suočiti se sa mitom da se u SFRJ ''lepo živelo zahvaljujući Titovim kreditima''! Naime, danas samo tri bivše članice zajedničke države (Hrvatska, Slovenija i Srbija) imaju ukupan inostrani dug od najmanje 100 milijardi evra, pri čemu dug svake od ovih ''nezavisnih'' Republika premašuje ukupan dug bivše države. Pri tome treba imati u vidu da je u periodu pre raspada SFRJ, njen godišnji izvoz bio 2.5 puta veći od celokupnog inostranog duga, dok je recimo današnji dug Srbije skoro 4 puta veći od izvoza.

Da li ovi podaci, između ostalih, na konkretnom primeru opovrgavaju konsenzualno prihvaćenu tezu da je liberalni kapitalizam apriori najefikasnija društveno-ekonomska formacija i poslednja faza istorijskog razvoja ljudskog društva?! To bi trebalo da bude pitanje za mnogo ambicioznije studije, međutim, na ovom mestu, uzimajući u obzir neke od pomenutih pokazatelja, možemo da se složimo da je privredna transformacija iz real-komunizma sa ljudskim licem u kriminalni i koruptivni politički kapitalizam najočitiji primer sunovrata dostignutog civilizacijskog društvenog progresa.

Društveno-kulturna transformacija/regresija iz modernizma u tradicionalizam

Kapitalistička transformacija je pored političkih i ekonomskih, imala i svoje društveno-kulturne reperkusije. Njih u najvećem delu obeležava proces retradicionalizacije i konzerviranja društvenog života koji produkuje opštu regresiju na predkomunističke obrasce i životne prakse.

Real-komunistička društveno-ekonomska formacija je na ovim prostorima, kao ''istorijski društveni oblik zasnovan na specifičnom spoju političke kulture nerazvijenih i prosvetiteljskog racionalističkog marksizma'' (Todor Kuljić), predstavljala pokušaj autoritarne modernizacije i kosmopolitizacije Balkana. Ona je, iako sputavana (i podražavana u isto vreme) lokalnim konzervativnim i nedemokratskim socijalnim tradicijama ali i boljševičkom političkom kulturom, u posleratovskom razdoblju globalnih okolnosti predstavljala očito progresivniju opciju u odnosu na real-komunističko-staljinistički Sovjetski blok ili pak u poređenju sa kapitalističko-novo-fašističkim sistemima u Španiji, Grčkoj i Portugalu. Ovaj oblik autoritarne modernizacije uspeo je da obezbedi prelazak države iz perifernog u poluperiferni položaj na makro-međunarodnom nivou ekonomskih i političkih odnosa snaga kao i mogućnost vođenja autonomne nacionalne politike poluperiferne države koja je postala slobodna od gosopodarenja najjačih država centra. S druge strane, možda su i važniji bili, svakako direktno posredovani sa prethodno pomenutim, rezultati postignuti na mikro društvenom nivou pod uticajem levičarske i kosmopolitske uloge prosvetiteljskih sadržaja marksizma, poput: industrijalizacije, urbanizacije, laicizacije, antinacionalizma, opšteg obrazovanja, otvorenije društvene strukture i veće vertikalne socijalne pokretljivosti, ekonomske produktivnosti, ravnomernije raspodele društvenog bogastva itd.

Real-komunizam je na južnoslovenskim prostorima obezbedio skoro pola veka mira i značajnog društvenog prosperiteta. Parola ''bratstvo i jedinstvo'' nije nikakva ''titoistička izmišljotina'' već samo lokalno prilagođena balkanska verzija prosvetiteljskih i modernističkih ideala iz perioda Francuske revolucije: liberté, égalité, fraternité. Posle svih etničkih tenzija i negativnih iskustava zajedničkog života u Kraljevini Jugoslaviji, i posebno nakon etničkih čišćenja i lokalnih genocida počenjenih u periodu građanskog rata za vreme Drugog Svetskog rata, rezultati komunističke internacionalističke strategije bratstva i jedinstva među kulturno i socijalno srodnim južnoslovenskim narodima su zaista bili impresivni. Iako su sve vreme života komunističke Jugoslavije tinjali sukobi među republičkim oligarhijama u vidu frakcionaških borbi unutar centralnih komiteta partije, sociološka istraživanja (sprovedena u predvečerje rata na samom kraju 1980-ih) na primeru brojnosti mešanih etničkih brakova i etničke distance među južnoslovenskim narodima pokazuju (osim u slučaju Kosova) veoma visok nivo međuetničke tolerancije i međusobnog prihvatanja. Viši nego u brojnim višeetničkim zapadnoevropskim državama.

Međutim, nepodeljena vlast i od strane komunista reprodukovana i osnaživana predkomunistička nedemokratska tradicija izrazite dominacije države nad slabim (i atomizovanim) društvom omogućila je da se u kratkom roku, masovno i sa neobično velikim uspehom iz vrha ''komunističkih'' oligarhija reakcionarni zaokret prema tradicionalističkim obrascima proširi i na društvo u celini. Bivši komunisti su zastrašujuće lako zamenili internacionalistički princip ''bratstvo i jedinstvo'', potpuno suprotstavljenim, novo-uspostavljenim legitimacijskim uporištem u nacionalističkim isključivostima i ratnoj paranoji. Ideološki inspiratori tog procesa su upravo ljudi koji su neposredno pre toga napisali cele tomove marksističke literature u kojoj su branili real-komunizam kao ‘’istorijski savršeniji tip društva’’ i ideološku nadmoć u odnosu na Zapad. Ratnohuškački nacionalizam produkovan u kuhinji kvazisocijalističke tajkunsko-intelektualno-krimogene klike oko Slobodana Miloševića je krajem 1980-ih i u prvoj polovini 1990-ih prožeo sve pore srbijanskog društva. Kao što je već pomenuto, i pozicija i najmasovniji deo opozicije su bile deo tog nacionalnog projekta ''Srboslavije''.

U međuvremenu, nakon svih istorijskih promašaja i izgubljenih ratova, ovaj projekat, uz dosta poteškoća, biva napušten tek u prvoj deceniji ovog veka (danas ga formalno podržava tek minorna Srpska radikalna stranka u njegovoj ogoljenijoj formi ''Velike Srbije'' i veći broj marginalnih desno ekstremističkih grupacija koje čine delove ne-civilnog društva) i zamenjen ''savršenijim'' evropski prihvatljivim konceptom tzv. ''demokratskog nacionalizma'' u kontekstu usvajanja novog ''manifesta destiny Srbije'' (Vladimir Ilić) i njenih evropskih integracija. Tako se privremeno završava taj neprincipijelni polukrug konvertiranja najvećeg dela srbijanske nacionalne političke i intelektualne elite: od ''komunista'', preko ''nacionalista'', do ''evropejaca''... Nova aktuelna forma nacionalizma se manifestuje kroz megalomanske fantazije o Srbiji kao ''ključnom faktoru ekonomske i političke stabilnosti Balkana '', kosovizacijom srpske kulture, ustavnim određenjem Srbije kao države Srba i ostalih, ali i doziranom provokacijom nestabilnosti u nacionalnim okruženjima u kojima srpsko stanovništvo ima politički značaj: BiH, Crna Gora i Kosovo. Na taj način i aktuelno političko vođstvo, naravno u neuporedivo inteligentnijem i mimikrijskom – a svakako i manje štetnom i okrutnom – obliku, nastavlja kontinuitet politike predkomunističkog razdoblja i 1990-ih orjentacijom na ''srpski a ne srbijanski'' (Latinka Perović) koncept, dok srbijansko društvo i institucije u svojoj dubini trule na svim nivoima.

Opšta kriminalizacija političkog i privrednog života kao jednu od posledica ima anomiju društvene organizacije i proizvodnju krize društvene solidarnosti. Kao značajna karika u svim ovim procesima ''zaokreta unazad'' se pojavljuje uloga Srpske pravoslavne crkve (SPC), tj, njenih najretrogradnijih elemenata, koji su ujedno i ubedljivo najdominantniji. U skladu sa prosvetiteljskim elementima prihvaćene komunističke ideologije, religija i SPC su nakon Drugog svetskog rata u Srbiji svedene na svoje osnovne funkcije. Službena državna politika KPJ je ograničila, nešto slično kao i u kapitalističkoj Francuskoj, ispovedanje vere na lični izbor i isključivo u privatnoj sferi. Međutim, po ulasku real-komunističke organizacije društvenog života u završnu fazu krize, religijski fanatizmi dobijaju na značaju kroz snažno političko i društveno angažovanje svojih predstavnika u etnomobilizacijama. Religije na ovim prostorima nikada nisu dominantno imale univerzalni, izvorno zamišljeni, karakter, već isključivo ekskluzivistički i etnonacionalni. U tom kontekstu je razumljiva čvrsta povezanost nacionalnih država i nacionalnih crkava, ali i učestali procesi ''politizacije religije'' i ''religizacije politike''. Nije neobično ni to što uprkos jakoj retradicionalizaciji i vraćanju religije u javnu sferu u poslednjih dve decenije (a posebno verske nastave – tzv. veronauke – u civilnim školama nakon 2000.), pojedina istraživanja pokazuju da u Srbiji postoji tek 1/5 aktivno religioznih građana/ki, iako se preko 95% njenih stanovnika, preko konfesionalne pripadnosti, izjašnjavaju vernicima. Ipak, okrenutost crkve državi istu odaljava od društva. Crkvena lica su delovi različitih državnih kulturnih institucija i agencija, ''krsnih slava'' političkih partija i lokalnih samouprava, zvanični ''puštaoci u pogon'' i ''osvetitelji'' raznih tajkunskih biznis projekata itd., ali ne i učesnici borbi radničkih grupa za pravo na rad i egzistenciju i ostalih izvorno društvenih inicijativa ''odozdo'' koje promovišu društvenu solidarnost sa depriviranim slojevima i ugroženim manjinskim grupama.

Rezultati pojedinih socioloških istraživanja (Slobodan Cvejić) nam, takođe, govore da je srbijansko post-komunističko društvo trenutno jedno od nekoliko najzatvorenijih društava u Evropi. U sociologiji se termini društvena otvorenost i zatvorenost vrlo često koriste kao jedan od kriterija društvenog razvoja pri analizi nivoa međugeneracijske i unutargeneracijske društvene pokretljivosti stanovništva u jednoj državi. Dakle, ova istraživanja pokazuju ne samo da osoba koja recimo dolazi iz radničke porodice nema gotovo nikakvu šansu da promeni svoje mesto u društvenoj strukturi u odnosu na svoje roditelje i da postane npr. profesor u osnovnom, srednjem ili visokom obrazovanju, doktor medicine ili pak deo rukovodstva nekog preduzeća, već i da je minimalna, tj. gotovo da se graniči sa nemogućim, šansa da jedna ista osoba napreduje u svom preduzeću ili, još opštije, tokom celog ''radnog veka''. Takođe, poslednjih godina, sa uvođenjem radikalnih neoliberalnih reformi na Univerzitetu, vrata visokog školstva su gotovo potpuno zatvorena za decu koja dolaze iz seljačkih i porodica manulenih radnika. Ovi podaci dovoljno govore o skandalozno niskom stepenu pravednosti aktuelne organizacije društvenog života u Srbiji uzimajući u obzir čak i onaj minimalistički liberalni indikator pravde koji se iskazuje kroz sintagmu.: ''jednakost šansi za sve''. Da podsetimo, 1960-ih godina prošlog veka Jugoslavija je, uz Švedsku, predstavljala najotvorenije društvo po ovim kriterijima u svetskim razmerama. Ta činjenica je bila uslovljena ne samo formativnom prirodom tadašnjeg jugoslovenskog društva i realnim privrednim i strukturnim procesima u njemu, nego i njegovim levičarskim i humanističkim utemeljenjem zasnovanim na ukidanju svake zavisnosti od položaja porekla i pomeranju težišta prema ličnom postignuću. Čak je i birokratska vladajuća klasa u real-kominizmu imala privremeni karakter jer su je činili delovi društva koji su, vremenski omeđeno, zauzimali rukovodeće političke i privredne funkcije, da bi odlaskom sa tih funkcija svoje mesto u toj klasi prepuštali novim ''kadrovima'' koji su dolazili iz srednjih ili, ređe, radničkih slojeva. Post-komunistička transformacija srbijanskog društva je gotovo u potpunosti restaurisala predmodernu konzerviranost društvene strukture u ''krvi i poreklu''.

 

Reč na kraju

Da li je Srbija mogla da izbegne kapitalističku i državnu transformaciju u konkretno istorijskom globalnom i regionalnom okruženju poslednjih decenija prošlog veka? Svakako ne! Međutim, putevi te transformacije su mogli i morali biti radikalno drugačiji i uz manje razorne društvene efekte. Primer Slovenije iz prve dekade tranzicije nam pokazuje da je samostalan – i relativno nezavistan od međunarodnih neoliberalnih institucija – put u transformaciju bio moguć. Međutim, na osnovu ovog sažetog i pojednostavljenog prikaza celog procesa i konsekvenci dvodecenijskog prelaza iz real-komunizma u kapitalizam u Srbiji, jasno je da je postojala veoma prozirna interesna logika da sve to izgleda kako je izgledalo jer su politički ciljevi razbijanja države bili nerazmrsivo interesno isprepletani sa poslovnim ciljevima elita koje su taj proces predvodile. Nepostojanje, na relevantnom nivou, socijalno-političkih snaga i društvenih pokreta koji bi mogli biti agensi kvalitativno drugačijih društvenih promena glavni je razlog nedostatka ozbiljne i artikulisane alternative. Ni tokom 1990-ih ni dan danas. Herbert Markuze (Herbert Marcuse) je još početkom 1970-ih godina, u trenutku kada je socijalistički socijalni i politički pokret na Zapadu bio na svom vrhuncu, obznanio da ''socijalizam još uvek nije na dnevnom redu''. Na žalost, istorijsko iskustvo nam pokazuje da je bio u pravu. Realna procena međunarodnih odnosa i odnosa snaga u srbijanskom društvu nam tek ne daju previše nade u progresivnu promenu u savremenosti. Međutim, u vremenu opšte apatije i liberalnog tehnokratizma na levici, nije na odmet da se prisetimo da je jedan Maks Veber, za koga se čak može reći da je bio tvrdi antilevičar, branio tezu da ''nikada ne bismo dosegnuli moguće da nismo težili nemogućem''. Neophodno je raditi na emancipaciji društva i u okviru postojećeg sistema – preko ekonomskih i političkih promena koje nisu ni male ni beznačajne – stvarati pretpostavke za stvarni društveni i demokratski preobražaj, ma koliko on u ovom momentu utopijski izgledao.

 

 Ivica Mladenović

U okviru dogovorene saradnje dveju redakcija, tekst preuzet iz najnovijeg broja časopisa Novi Plamen