Antifašizam – demokratska i evropska paradigma

Mi smo narod koji je doživeo velika stradanja od fašizma, koji je imao jak antifašistički pokret, ali koji danas ima slabu svest o tome. Srbija kao da se stidi antifašizma. Zašto je to tako?

Ključni razlozi takve sudbine antifašizma u Srbiji sadržani su u karakteru međuetničkih ratova krajem prošlog veka. Stvar je u tome što su jugoslovenski socijalizam suspendovali nacionalizam i religija, a ne demokratska revolucija. Stoga korenitog diskontinuiteta sa prethodnim režimom nije ni moglo da bude. Konglomerat demokratske opozicije (18 raznih stranaka pod imenom DOS) bio je jedinstven u pogledu svrgavanja Slobodana Miloševića sa vlasti, ali se različito ponašao u pogledu (dis)kontinuiteta prema toj vlasti. Preovladavala je linija kontinuiteta sa prethodnim režimom, najviše na planu nacionalizma, pa stoga nije ni moglo da bude posebnog interesa za antifašizam. Prvo zbog DOS-ovog antikomunizma koji nije priznavao bilo kakvu pozitivnu ulogu KPJ i partizana u borbi protiv fašizma i, drugo, zbog toga što bi odlučno i glasno prihvatanje antifašizma pretpostavljalo bezrezervnu osudu tek prohujalog nacionalističkog ratovanja i počinjenih zločina.

Slaba svest o značaju antifašizma

Nekim strankama DOS-a, opterećenim nacionalizmom, više je smetao Miloševićev »komunizam«, nikako nacionalizam. One se nisu odricale Miloševića zato što je gubio već zato što nije dobijao nacionalističke ratove. Prihvatale su Miloševića zbog njegove spremnosti da relativizira antifašizam, što je ovaj manje-više i činio.
Nakon raspada Jugoslavije u novim državama izbila su krupna neslaganja u pogledu smisla i značenja antifašizma. Ne samo u novim vladajućim krugovima već i među borcima Narodnooslobodilačkog rata. Ovi drugi drže se opasne zablude da je sa fašizmom završeno sa krajem rata, da je istorijski prevaziđen i da njime treba da se bave samo istoričari.
Po ovom shvatanju, danas je aktuelan samo nacionalizam, a ne i fašizam. Zaboravlja se da se fašizam osavremenjuje i da je nacionalizam u nas samo druga strana fašizma, da su to dva brata blizanca.
Druga vrsta neslaganja, daleko ozbiljnija, dolazi iz demokratskog tabora. Desimir Tošić je, na primer, tvrdio da pobeda u Drugom svetskom ratu nije pobeda jednog (antifašističkog) pogleda nad drugim, jer su u njenoj osnovi ležale dve suprotstavljene ideologije, zapadna i sovjetska, te da stoga antifašizam nije mogao biti ugrađen u temelje demokratske Evrope. Zato, po njemu, antifašizam ima samo komunističku podlogu čije je ime »komunistički antifašizam«. Odatle on izvlači tezu o suprotstavljenosti antifašizma i demokratije (D. Tošić, »Fašizam ante portas«, Republika, br. 372–373, 2006).
Frapantne su sličnosti između nacionalista bivših jugoslovenskih republika u njihovim nastojanjima da se antifašizam što više oblati i ukloni sa javne scene. Vuk Drašković je, na primer, više puta ponovio tvrdnju da je »samo od oktobra 1944. do kraja 1946. godine u Srbiji likvidirano oko 100.000 ideoloških protivnika nove komunističke vlasti, i to uglavnom bez suđenja i tajno« (Politika, 22. mart 2011).
U Hrvatskoj je lansirana brojka o 628 otkrivenih masovnih grobnica u kojima se nalazi oko 90.000 žrtava »komunističkih zločina«. Prema nekim hrvatskim autorima, komunisti su počinili čak veće zločine od fašista, a najveće nakon 1945. godine, kada je fašizam već bio pobeđen. Drugim rečima, komunisti su uzeli plašt antifašizma da bi sakrili svoje zločine (Andrija Hebrang).
Pojedine desne struje u Hrvatskoj dovode u pitanje i samo postojanje antifašizma. Prema njihovom gledanju, danas nema onog fašizma kakav smo upoznali pre više od pola stoleća, pa ne može postojati ni antifašizam. Previđa se, međutim, da ima novog fašizma, prilagođenog savremenim uslovima, to jest da ima neofašizma.

Nacionalisti Srbije i Hrvatske – protivnici ideje o antifašizmu

Nacionalisti Srbije i Hrvatske skoro podjednako se odnose prema bivšoj jugoslovenskoj državi i prema ideji komunizma. I jedni i drugi su antijugosloveni, i jedni i drugi su antilevo orijentisani jer ideju komunizma izjednačuju sa boljševičkom praksom. Kad su primorani da prihvataju antifašizam oni ne žele da priznaju da je u jugoslovenskoj antifašističkoj borbi rukovodeću ulogu imala Komunistička partija. Bez takvog osporavanja ne bi bili u stanju da izvrše reviziju Narodnooslobodilačke borbe 1941–1945. Karakteristično je i za jedne i za druge nastojanje da se antifašizam prikaže ne samo kao antidemokratski već i kao izraziti pokret nasilja i masovnih zločina (Andrija Hebrang, Vuk Drašković). U ovom kontekstu nije suvišno podsetiti da je nesrazmerno oštriji po broju na smrt osuđenih bio jedan nekomunistički režim, režim generala Šarla de Gola i da je u poređenju s njim jugoslovenski režim bio čak preblag (»Jesmo li pošteni prema našoj bliskoj prošlosti«, Republika br. 330–331, 2004).
Ali ne treba ispuštati iz vida činjenicu da su pod platformom jugoslovenskog antifašizma činjeni i zločini, ali koji nisu bili izraz njegove politike već više kao eksces, kao odstupanja od te politike. Još manje se može previđati korišćenje nasilja. Koliko je samo nasilja primenjeno protiv seljaštva, osobito imućnijeg, najčešće vojvođanskog seljaštva, koje je inače imalo vidan udeo u antifašističkom ratu. Ili koliko je sužavanje antifašističke širine usledilo nakon zabrana građanske demokratske i seljačke demokratske organizacije Milana Grola i Dragoljuba Jovanovića. Ali to nije bila suština jugoslovenskog i srpskog antifašizma. Dokaz tome je širina Narodnooslobodilačke borbe, odbacivanje sovjetskog realsocijalizma i približavanje Jugoslavije demokratskom svetu. Sa demokratizacijom jugoslovenskog socijalizma jačao je demokratski antifašizam.

Propuštena šansa nakon Petog oktobra

Dakle, jedan je od ključnih razloga zašto nakon 5. oktobra 2000. godine u Srbiji nije došlo do radikalnog diskontinuiteta sa prethodnim režimom leži u tome što on nije odbačen sa stanovišta demokratskog antifašizma. Da je smena vlasti izvršena i sa tog stanovišta ne bi bile moguće dugotrajne i žilave odbrane nacionalističkih međuetničkih ratova i protivljenja slanju optuženih rukovodilaca u Hag. Nacionalistički antikomunizam potisnuo je antifašizam. Više se stvar okrenula protiv Jugoslavije i socijalizma, a manje protiv Miloševićevog režima i njegovog nacionalizma i počinjenih zločinstava. Zato je jasno što u Srbiji još uvek nema nedvosmislenog odgovora na pitanje kakvi su ratovi vođeni u Jugoslaviji krajem prošlog veka – nacionalističko-osvajački ili građanski ratovi. Svi koji smatraju da su ti ratovi građanskog karaktera nisu naklonjeni antifašizmu, jer antifašizam te ratove razobličuje kao nacionalističko-osvajačke ratove. Ta istina nije poželjna ni danas. Nacionalistički ratovi krajem prošlog veka su onaj socijalni kancer koji je doveo do velikog uticaja na čitav postpetooktobarski razvoj u Srbiji. U idejnom smislu to je uslovilo ne samo veliko zaostajanje Srbije u demokratskoj transformaciji društva, već i njeno uzmicanje pred neočetničkim zahtevima da se četnički poraz u Drugom svetskom ratu pretvori u pobedu, u jednu vrstu jačeg ili bar jednakopravnog sa narodnooslobodilačkim antifašizmom.

Revizija savremene istorije – četnici opet dižu glave

se prošlost, a u drugom slučaju, preko mlade generacije, taj se zločin uvećava prema budućnosti zemlje. To jeste glavno, ali daleko od toga da je sve. Relativiziraju se počinjeni zločini (Srebrenica, na primer), optuženi za ratne zločine tretiraju se kao heroji (višenedeljni protesti povodom hapšenja Radovana Karadžića), pokreću se rehabilitacije Nedića i Ljotića, klerofašizam proglašava vladiku Nikolaja za sveca bez obzira na njegov prohitlerizam, ne može da prođe zakon o lustraciji, brišu se nazivi ulica i institucija vezani za antifašistički period istorije. Srpski pokret obnove je, osim toga, preko Dražinog unuka pokrenuo sudsku rehabilitaciju Draže Mihailovića, a preko vlade pokrenuo je i traganje za njegovim grobom. Drastičan izraz nacifašističkog oboljenja u Srbiji svakako je ubistvo Zorana Đinđića, demokratskog premijera, s ciljem da se blokira reformski i evropski kurs Srbije. Na koncepciji građanskih ratova najviše do čega se došlo u ovom vremenu jeste zakonsko
		Bogoljub Arsenijević Maki - crteži iz zatvora

Udvorištvo prema Rusiji podsetilo vlast na antifašizam

Kod nas je tek dolazak Medvedeva u državnu posetu Srbiji uticao da se angažovanije prisetimo antifašizma. Nekim našim ulicama vraćena su imena sovjetskih generala. Ali ne i našim generalima i političarima.
Tek se od pre par godina obeležava 20. oktobar, dan oslobođenja Beograda, ranije dan okupacije Beograda. Tek 2010. godine počeo se obeležavati i 9. maj, Dan pobede.
Prema tome, mnogo toga tek treba uraditi u Srbiji da bi se rehabilitovale vrednosti antifašizma, bar u onoj meri koliko je urađeno u bivšim jugoslovenskim republikama.
Pomenimo samo, primera radi, kako je u Hrvatskoj.
U javnosti Hrvatske formalno se ravnopravno odvijaju dve paralelne struje – antifašistička i ona koja osporava rezultate antifašističke borbe. U Deklaraciji o antifašizmu, koju je usvojio Sabor, naglašava se da je antifašizam ušao u temelje hrvatske države i u preambulu ustava. Obeležava se kao Dan oslobođenja 22. maj, dan osnivanja Prvog sisačkog partizanskog odreda. Trg žrtava fašizma preimenovan je u Trg hrvatskih velikana, pa je nakon protestnih akcija nevladinih organizacija vraćen prethodni naziv.
Antifašizam u Hrvatskoj u praksi preživljava teška suočavanja sa nacionalističkim i antilevim strujama, zbog čega je Stjepan Mesić bio prinuđen da ustane u zaštitu antifašizma. Ali u formalno-pravnom, pa i u kulturno-političkom smislu, antifašizam daleko bolje prolazi nego u Srbiji, mada Narodnooslobodilačka borba nije bila razvijenija nego u Srbiji.
Ništa nije lošije i u ostalim bivšim jugoslovenskim republikama, mada bi se moglo reći da je u Crnoj Gori antifašizam najdoslednije zadržao status u skali društvenih vrednosti. Dan kada je počeo antifašistički ustanak u Crnoj Gori, 13. jul 1941, slavi se kao dan državnosti Crne Gore. U tom datumu, prema rečima Filipa Vujanovića, objedinjeni su slobodarstvo i antifašizam, kao »dve večite vrednosti Crne Gore«.

Iz Srbije devedesetih krenulo rušenje vrednosti antifašizma

	Milenko Marković