Konzervativna ideja se u Srba tri puta nametnula kao dominantna politička opcija i, po tvrdnjama Lazara Vrkatića, sva tri puta dovela do nesagledivih posledica po društvo i državu, ali i po šire državne sklopove u kojima je živeo srpski narod. Ovo je vrlo koncizna ocena koja se dobija nakon čitanja dela O konzervativnim političkim idejama,1 objavljenog u ediciji Izabranih dela Lazara Vrkatića, kao zajedničkog izdavačkog poduhvata Mediteran publishinga i USEE-a iz Novog Sada.
Prvi put se ova ideja u Srba javlja vezana za Iliju Garašanina, koji je u istoriji ostao upamćen najviše po »Načertaniju«, ali i Policijskom zakoniku iz 1850. godine, te po Zakonu o osnovnim školama iz 1857. Kako kaže Vrkatić, Garašanin je bio svojevrsni spoj Solona i Pizistrata,2 koji je problem organizovanja države i društva rešio na paradoksalan način: »da bi se u srpskom narodu uspostavili građanski instituti privatnopravne sfere, kao i njegovo teritorijalno i državotvorno zaokruživanje u liku nacije, moraju se primenjivati predgrađanski načini prisile i politike«.3 Kao nesumnjivi pokretač pravnog oblikovanja države svoga vremena, Garašanin je bio zaslužan za donošenje bitnih zakona mlade države, za razvoj državne administracije i školstva, ali i za brza izopačenja činovništva, koje se izrodilo u represivnu klasu iznad naroda, što će u značajnoj meri dovesti do formiranja radikalne stranke Nikole Pašića. Svemoć činovništva najviše se odlikovala u položaju policije koja je imala pravo da batinama kažnjava, bez sudske odluke. Policijski zakonik je sadržavao određene pretpostavke koje su stanovnike držale ne samo u stanju podređenosti, nego i u stanju poniženosti i opšte obespravljenosti: »1. Administrativni organ donosi sankciju mimo sudskog organa – istočnjački princip apsolutnog jedinstva (kadija te tuži, kadija ti sudi), 2. Telesna kazna je predmoderni način kažnjavanja, napušten sa Francuskom građanskom revolucijom, 3. Telesna kazna je ponižavajuća za onoga nad kime se izvodi, i njena svrha nije privođenje slobodi, što je generalno Garašanin hteo«.4 Naravno da je ovakva situacija mogla biti korišćena da se sreski kapetani pred izbore obavežu da u njihovim izbornim jedinicama budu izabrani oni kandidati koji će odgovarati kruni i režimu!
Spoljnu politiku Garašanin je sprovodio na osnovu »Načertanija«,5 dokumenta nastalog na osnovu ideja Adama Čartoriskog (»Saveti«) i Franje Zaha (»Plan slavenske politike Srbije«),6 1844. godine. Srbija, po njemu, može biti samostalni politički subjekt samo teritorijalnim

imao zavidan legitimitet, a »osnova te legitimnosti bila je navodna apsolutna posvećenost spoljno-političkom cilju oslobađanja susednih srpskih i drugih slovenskih krajeva od Turske«.10
Iako je u Mihailovom režimu konzervativna ideja doživela određen stepen deformacije, ona se s tim režimom srodila, te je kraj Mihailovom režimu predstavljao njen prvi poraz u Srbiji. Nakon Mihailovog ubistva, konzervativna ideja se transformiše u liberalnu, sa značajnim odlikama autoritarnosti i konzervativnosti.
Drugi put se konzervativna ideja »ukazuje« Srbima kao »sukob sa radikalskim političkim stavom«.11 Vrkatić izvodi zaključak da do nje dolazi evoluiranjem stavova radikala, koji prolaze dugi ideološki put od ideja socijalizma,12 zatim ideje o seljačkoj državi, preko ideja konzervativizma, da bi završili u reakcionizmu. Konzervativna ideja traje od kraja XIX veka, svoj procvat ima između 1903. godine i balkanskih ratova, da bi joj kraj bio u Prvom svetskom ratu, 1915. godine, kada političko vođstvo preuzima regent Aleksandar Karađorđević, koji nameće svoju autoritarnu volju. Prateći praktične političke, vojne i diplomatske poteze kojima se izražava konzervativna politička ideja, Vrkatić na vrlo precizan, na momente i bolan način, podseća na one vrlo kontroverzne poteze koje su srpske vlasti u periodu od skoro dvadeset godina povlačile,13 ne vodeći računa o mogućnostima krhke, mlade i siromašne države, kao i još nedovoljno formiranog srpskog društva, u osnovi nespremnog da izvrši sva ona dela koja mu je namenila nadobudna srpska elita, zadojena samo jednom političkom idejom – onom konzervativnom. Takvu ideju će moći pobediti samo sila koja o idejama generalno ima prezriv stav – autoritarna volja regenta Aleksandra, koji će na bahat i voluntaristički način prići kako oslobađanju Srbije, tako i formiranju prve zajedničke države Južnih Slovena – Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.14 Stoga će autor dovesti u pitanje i legitimnost ovakvog ujedinjenja, kroz lucidnu analizu načina ulaska raznih teritorija u Kraljevinu SHS, te donošenje Vidovdanskog ustava, što će od samog početka državu postaviti na krivi kolosek, te joj onemogućiti da se razvija na način preko potreban, da bi se ublažile razlike među narodima i pokrajinama, vekovno razdvojenima, koje su bile delovi različitih država i političko-pravnih sistema. Negacija postojanja tih razlika, te namerno forsiranje oporavka jednih krajeva nasuprot i protiv drugih, kao i otvorena eksploatacija nekih krajeva, prvenstveno Vojvodine,15 stvaraće pretpostavke za rastakanje državne zajednice, što će na vrlo krvav način biti ostvareno u Drugom svetskom ratu. »Sve navedeno pokazuje da su autoritarni režim i konzervativna politička ideja Kraljevinu shvatili kao privremenu politički zajednicu, koju treba

trijumfuje, poražavajući konzervativizam kod Srba i Hrvata. Stepen ostvarenja socijalističke ideje je bio visok i priznat, ne samo u okvirima nekadašnje zajedničke države, nego i u okvirima međunarodne zajednice. Ovako ostvarena zajednica imala je ozbiljnih emancipatorskih uspona, ostvaren je vrlo visok stepen prava nacionalnih zajednica, kao i mnogobrojnih institucija, kulturnih i obrazovnih sadržaja, solidan nivo ličnog i društvenog standarda. »Jedini uslov je bio da se ne dovodi u pitanje ideološki predznak režima. Sve u svemu, živelo se vrlo ugodno, iako ne baš preterano slobodno«.17 Da bi takva ideja bila poražena morala se godinama »nagrizati« raznim drugim idejama, koje su to mogle jedino ostvariti zajedničkim aktivnostima. Tako Vrkatić vidi četiri uzroka rata i raspada SFRJ, koja ćemo ovde ukratko predstaviti:
1. Konzervativizam pobeđen prilikom uspostavljanja druge Jugoslavije ostao je jak u krugovima intelektualne elite, a povremeno je dobijao i političku podršku unutar socijalističkog pokreta. Takođe, postojala je određena neiživljenost nacija, koja je čekala trenutak za ostvarenje svoga cilja.
2. Podrška ratu kao faktoru prevage konzervativne ideje od strane bitnih faktora međunarodne zajednice.
3. Velika je verovatnoća da bi rat bio izbegnut da je u Jugoslaviji pobedila liberalna ideja, što ne znači da u pojedinim delovima zemlje ne bi pobedila autoritarna politička opcija.
4. U drugoj Jugoslaviji funkcionisala je određena vrsta svojine, koja je iznedrila menadžersku ekonomiju, koja se ne bi mogla uništiti bez rata! »Osnovni uzrok rata je oblik rata koji nije mogao drugačije biti ustoličen«.18
U takvoj situaciji, Srbiju je pokorio Slobodan Milošević, što Vrkatić vidi ovako: »Privatna lica su se popela na čelo političke zajednice, i to uz veliku saglasnost stanovništva, uspostavila novi oblik vladavine gde je jedini princip privatni interes«.19 Osobina Miloševićevog režima je da nije trpeo opoziciju, koja nije imala status protivnika već izdajnika. Naravno, ovakav režim20 ne može ni imati protivnika, ovakav tip režima nema opoziciju. »Kod našeg oblika vladavine nismo imali posredovanje privatnog interesa u političkoj državi, nego se on neposredno ostvarivao, te se svaka politička opcija gubila i postajala izlišna, jer se sve svodilo na lični interes.«21
Srpska konzervativna misao u XX veku dva puta je uništavala državnu zajednicu u kojoj je srpski narod živeo sa drugim narodima. Ta misao je bila potpomognuta istim takvim produktima drugih naroda, što je kao ishod imalo zlo koje se svima onda dogodilo. Srpski konzervativizam je za svoje promašaje poslednjih godina XX veka okrivio izvođača radova koji je neslavno završio u kazamatu Haškog tribunala. Da li je to dovoljno shvaćeno? Veliko upozorenje Lazara Vrkatića, nad kojim se moramo zamisliti je: »Najstrašnija misao je da će taj konzervativizam preživeti sve ovo, i da će biti još neumniji, te da će proizvoditi nova čudovišta društvenog života«.22 Zato se ova knjiga mora iznova čitati, kao velika opomena elitama ove zemlje, da se Srbija XXI veka ne može konstituisati na retrogradnim, autarhičnim i anticivilizacijskim osnovama, koje su u tri navrata državu i društvo dovele na ivicu katastrofe i totalnog uništenja.