Republika - Glasilo gradjanskog samooslobadjanja

Godina XVIII (2006)

382-385

1. jun - 31. jul 2006.

Republika

Zbivanja

Kako obezbediti opstanak Srba na Kosovu

U srpskom pregovaračkom timu zanemaruje se činjenica da je nemoguće zadržati veće teritorije kao srpske ako ih srpski narod ne naseljava, posebno ako na tim teritorijama nema značajnijih gradova u kojima su Srbi dominantna većina

Ivan Ahel

Bečki pregovori o decentralizaciji Kosova nisu doneli pozitivne rezultate; srpska delegacija zahteva formiranje 14 opština, a albanska nudi tri: Ranilug, Gračanicu, Novo Brdo. Za severni deo Kosovske Mitrovice Albanci nude status podopštine, s tim da Mitrovica ostane jedinstvena celina. Za racionalno razmatranje ovog problema potrebno je analizirati demografske, urbanističke, ekonomske i političke uslove koje treba ispuniti da bi određena teritorija postala srpska opština sa perspektivom da opstane i da se razvija. Kriterijumi za izbor teritorija koje mogu zahvatiti oblast opštine vezuju se i za etničko, građansko i funkcionalno obeležje, s tim što odluku o izboru kriterijuma donose političari involviranih strana. Srpski pregovarački tim zahteva usvajanje samo etničkog kriterijuma, a to vodi ka stvaranju malih nefunkcionalnih jednonacionalnih srpskih opština na ruralnim područjima, koje se ne mogu trajno održati. Veće teritorije, koje uključuju gradove i u kojima su Srbi izrazita manjina, zahtevaju stvaranje građanski orijentisanih multietničkih održivih opština u kojima treba tražiti prostor za kvalitetan život i napredak Srba i Albanaca po standardima EU. U srpskom pregovaračkom timu zanemaruje se činjenica da je nemoguće zadržati veće teritorije ako ih srpski narod ne naseljava, posebno ako na tim teritorijama nema značajnijih gradova u kojima su Srbi dominantna većina. Ako buduće srpske opštine ne ispune funkcionalne i građanske kriterijume one postaju neodržive i tada se za njih ne vredi boriti jer sledi proces iseljavanja. Borba za male nefunkcionalne srpske opštine služi aktuelnim srpskim političarima u borbi za vlast.

Demografski potencijali srpske populacije

Prvi kriterijum za definisanje srpskih opština vezan je za ocenu demografskog kapaciteta srpske populacije na teritorijama pojedinih enklava, kao i za kratkoročne i dugoročne projekcije demografskog razvoja, s ocenama posledica prognoziranih kretanja. Demografski potencijali određuju se preko kretanja fertiliteta, mortaliteta i migracije srpskog stanovništva u realnoj situaciji, uz procenu razvoja ovih procesa u neposrednoj budućnosti. Za ove potrebe treba utvrditi da li povratak Srba u pojedine enklave predstavlja samo kratkoročnu epizodnu situaciju, malog intenziteta, ili se može očekivati početak ozbiljnog preokreta, sa masovnim dolascima uz dugoročni nastavak ovakve tendencije. Zbog izrazito nepovoljnih uslova življenja, kretanje srpske populacije usmereno je ka Srbiji, a zbog realizovanog etničkog čišćenja danas nema Srba u većim kosovskim gradovima. Prema proceni srpskih eksperata, u toku rata i nakon rata iz Prištine je iseljeno cca 40.000 Srba, iz Peći 12.000, a iz Prizrena 10.000, a slično je i u drugim kosovskim gradovima.
Prema podacima koje iznosi srpska strana, na Kosovu je živelo preko 300.000 Srba, a tokom rata i nakon rata Kosovo je napustilo cca 200.000-230.000 lica. Na osnovu podataka koje iznosi albanska strana (oslanjajući se na srpske statistike), na Kosovu je 1999. godine živelo ukupno 1.956.196 stanovnika, od čega je Srba bilo 196.000, s tim što je u toku rata i nakon rata emigriralo 65.000. U nedostatku tačnih podataka verovatna je pretpostavka da se broj raseljenih Srba kreće u intervalu od 130.000 do 150.000, od čega je samo na teritoriji grada Beograda popisano 56.244 izbeglih lica. Rezultati anketnih istraživanja pokazuju da se ogromna većina popisanih izjasnila za trajno naseljavanje u Beogradu, odnosno Srbiji, bez ambicija za povratak. Slična je situacija i u ostalim gradovima Srbije. Danas su očigledne tendencije za novo pokretanje Srba sa Kosova jer je život u malim srpskim enklavama težak, nebezbedan i neperspektivan. Prema podacima iz knjige Branislava Krstića Kosovo pred sudom istorije, Beograd 2000, statistika za 1991. godinu pokazuje sledeću demografsku sliku:

Kosovo je imalo 30 opština i 15 srezova, od čega su samo dve opštine bile pretežno srpske. Nakon rata bitno je izmenjen etnički sastav Kosova na štetu Srba, ali o tome ne postoje javno publikovane informacije. Dogovorom između involviranih strana utvrđeno je da svaka srpska opština mora da ima najmanje 5000 stanovnika. Da bi naziv srpska opština bio i opravdan neophodno je da Srbi čine bar 70% žitelja.

Naziv opštine	Br. stanovnika	Albanci %	Srbi i Crnogorci %
Leposavić	16.395	12	88
Štrpce	12.712	36	64
Peć	127.796	88	12
Priština	271.462	82	18
Đakovica	115.097	93	7
Orahovac	107.694	93	7
Uroševac	137.174	89	11
K. Mitrovica	123.394	80	20
Lipljani	69.451	86	14
Istok	57.261	77	23
Klina	52.266	83	17
Kos. Kamonica	52.152	73	27
Gnjilane	52.415	76	24
Vitina	57.290	88	12

Opštine sa etnički složenim stanovništvom u kojima bi Srbi bili zastupljeni sa cca 60% nemaju potencijal da se duže održe kao srpske. Za odbranu srpskih teritorija od albanske majorizacije neophodno je formirati opštine u kojima je srpsko stanovništvo zastupljeno sa 80-90%, a što zbog malog demografskog potencijala srpske zajednice vodi ka nužnom smanjenju obima njihovih teritorija, vezivanju za ruralna područja, uz bitno smanjenje funkcionalnosti. Situacija je izmenjena u korist srpske populacije jedino u severnom delu Kosovske Mitrovice, ali je južni deo grada ostao naseljen Albancima sa cca 300 muslimana. Iz ovog dela iseljeno je cca 4000 Srba, 3000 Bošnjaka i 7000 Roma. U severnom delu živi većinsko srpsko stanovništvo, sa cca 1500-1800 Albanaca. Širenje ove opštine moguće je jedino prema Zvečanu, ali se tome protivi albanska strana. Prema navedenom autoru, na teritoriji Kosova srpska populacija ima male demografske potencijale, izuzev severnog dela Kosovske Mitrovice, što onemogućava stvaranje većeg broja srpskih opština. U neposrednoj prošlosti između severnog i južnog dela Mitrovice javljale su se brojne incidentne situacije, sa značajnim srpskim žrtvama, što je onemogućilo proces kohabitacije. Zato ostaje nedoumica da li treba na nivou grada formirati zajedničku upravu.
U šarskoj oblasti Kosova izdvajaju se dve teritorije - Štrpci i Gora, one bi mogle da predstavljaju male samostalne opštine, ali je njihova razvojna perspektiva slaba. Kosovopoljska oblast ima tri enklave srpskog življa; prva je oko manastira Gračanica i opštine Lipljani. Za funkcionisanje nove opštine potrebna su velika investiciona sredstva da se realizuju neophodni uslovi za perspektivnu egzistenciju srpskog naroda. Druga oblast vezuje se za područje sela Obilić u kojem se nalaze dve termoelektrane i gde Srbi imaju većinu. Ova oblast tesno je vezana za grad Prištinu, ona pruža teoretske šanse da se razvije u samostalnu opštinu, ali su za to neophodna velika sredstva i dugo vreme, s tim što se tome protivi i albanska strana. Treća oblast vezuje se za mesto Novo Brdo gde se nalazi rudnik olovo-cinkane rude. Ova oblast ima potencijale da bude manja srpska opština, ali i ona zahteva dugo vreme i značajnu finansijsku pomoć Srbije i međunarodne zajednice za izgradnju neophodne infrastrukture. Oblast Metohije nema značajnijih mesta koja bi mogla da budu perspektivne srpske opštine sa povoljnim uslovima za razvoj. Danas je u ovim oblastima formiran novi raspored srpskog življa; oni su koncentrisani na male enklave u neurbanizovanim naseljima, što je nepovoljno za razvoj prosperitetnih opština. U ovoj oblasti opština može da bude vezana za neki srpski manastir, ali je to projekat koji traži velika investiciona ulaganja da bi se narodu obezbedila perspektivna egzistencija.

Urbani potencijali srpskih enklava

Gradovi su pretpostavka razvoja svakog društva bez obzira na etničku pripadnost; oni su preduslov za razvoj privrede, kulture, nauke i obrazovanja. U prošlosti, srpska država nije razvijala gradska naselja; umesto gradova podizana su monaška naselja u čijem je centru bio manastir ili veća crkva. Kroz više vekova srpska populacija nije imala razvijeno gradsko stanovništvo, a ono koje je postojalo desetkovano je minulim ratovima. Za definisanje srpskih opština od presudnog je značaja procena urbanog kapaciteta srpskih enklava, odnosno procena koji bi srpski gradovi, prema nivou ostvarene urbanosti, mogli da postanu centri budućih srpskih opština. Uobičajeni kriterijum pri formiranju opština vezuje se za urbano gradsko područje koje povezuje više okolnih naselja; poželjno je da i ova naselja imaju razvijene centre. Svaka opština ima za cilj da unapređuje kvalitet življenja svojih stanovnika i da iskoristi pogodnosti daljih sreskih, prigradskih i seoskih naselja za formiranje složene i umrežene urbane celine. Ona mora da omogući emigraciju mlađeg stanovništva prema većim gradskim centrima i industrijskim zonama u kojima oni očekuju bolju perspektivu.
Za definisanje opštinske teritorije od posebnog je interesa gustina stanovništva, izgrađenost i naseljenost teritorije. Nesmisleno je od siromašnih potpuno neurbaniziranih sela, sa nekoliko hiljada stanovnika, formirati srpske opštine ako iza njih ne stoji neki srpski ili etnički mešoviti urbani centar, s atributima perspektivnog grada. Da bi opstala i napredovala opština mora da ima kvalitetnu saobraćajnu infrastrukturu i lokalnu saobraćajnu mrežu (puteve, mostove, gradski i međugradski prevoz), treba da je dobro povezana sa većim susednim gradovima i sa industrijom u svom užem i širem regionu. Ona mora da obezbedi kanalizacionu mrežu, električnu struju, telekomunikaciju, radio-stanicu, TV prenos, domove zdravlja, bolnicu, apoteke, laboratorije, predškolske ustanove, službe socijalne zaštite, hotele, pozorišta, biblioteke, terene i prostorije za sport i rekreaciju, veći broj kafeterija, bioskope, pozorišta, tržne centre, administrativne zgrade, javne institucije sa katastrom, urbanističkim zavodom, poreskim i finansijskim službama, sud, stanicu policije, poreske organe, inspekcijske službe, brojne magacine i hladnjače, pijace, tržne centre, uslužne servise, službu gradske čistoće, službu održavanja gradskih komunalija, stanove za službenike javnih službi, knjige na maternjem jeziku, osnovno, srednje obrazovanje na maternjem jeziku. U svim srpskim enklavama, izuzev Kosovske Mitrovice, u najvećoj meri svega toga nema.
Osnova za definisanje teritorije koja može biti funkcionalna opština je stanje realizovane urbanosti; teritorije koje nemaju ove potencijale ne mogu da postanu opštine; u njima će vladati regres i brzo će se organizaciono raspasti. U oblasti centralnog Kosova kandidati da postanu srpske opštine su enklave Gračanica, Lipljan, Belaćevac i Novo Brdo; problem je što i one imaju male urbane potencijale i to im ne obećava dobru perspektivu za razvoj. U svakom slučaju, one će morati da postanu subregionalni centri grada Prištine kao kosovskog metropolitena (posebno Obilić i Belaćevac koji je bukvalno deo Prištine). Posmatrano u urbanom smislu, potencijalne srpske opštine na jugu, zapadu i istoku Kosova u još težoj su poziciji. One nemaju neophodnu urbanu strukturu, a gradovi koji ih okružuju naseljeni su isključivo Albancima; to nalaže potrebu prihvatanja multietničnosti kao kriterijuma za formiranje opština.

Ekonomski kriterijumi za formiranje opština

Od posebnog je značaja da nove srpske opštine budu ekonomski održive i da imaju jasnu perspektivu razvoja. Opština mora da ima sposobnu privredu, usluge ili poljoprivredu i za njih odgovarajuće razvojne programe koji obezbeđuju uključivanje gradskog i seoskog stanovništva u rad na primeni novih tehnologija i znanja, s tim da njih prati odgovarajuća realna investiciona politika; to su osnovni faktori održivog razvoja. Ako nema privrednih potencijala i razvojnih programa koji otvaraju perspektivu, a realni uslovi življenja su nepovoljni, ako je život opasan i nekvalitetan, ako je u svemu neraznovrstan i neosmišljen, prirodno je da će ljudi napuštati ovakve oblasti. Ovo je opšta karakteristika svih kosovskih opština, a posebno onih koje naseljavaju Srbi, s tim što iz istih razloga i Albanci masovno emigriraju sa Kosova. Ekonomska pomoć Srbije, stranih donatora i institucija međunarodne zajednice je mala i ona je trajno neodrživa. Samofinansiranje je imperativ opstanka i to je osnovni kriterijum za definisanje budućih srpskih održivih opština.
Posmatrano sa egzistencijalnog stanovišta najvažnije je da opština ima neku razvijenu propulzivnu privrednu granu, razvijenu poljoprivredu, odnosno razvijenu turističku ili uslužnu delatnost. One obezbeđuju zaposlenost, dohodak stanovništvu, prihode opštini i otvaraju perspektivu. Za zadovoljenje ovih potreba postoje veliki zahtevi u pogledu

ulaganja u infrastrukturu, privredu, turizam, usluge, u neophodne prostore, opremu i kadrove, a sve to puno košta, traži stalne izvore prihoda i vreme da bi se ostvarilo. Realnost pokazuje sledeću sliku: veći deo novca srpske enklave dobijaju iz budžeta Srbije (cca 60%), a manji deo iz budžeta Kosova (cca 20%), a njihov doprinos budžetskim prihodima je tek 20% ili manji. Samo Kosovska Mitrovica i Zvečan koštaju mesečno Vladu
		Boško Vukašinović

Srbije 1.500.000 evra, a budžet Kosova 500.000 evra. To je na godišnjem nivou 24 miliona evra. Prema nekim informacijama Kosovo godišnje košta Srbiju od 70.000.000 do 80.000.000 evra. Posmatrano na duže staze to je neodrživa situacija; ona zahteva ozbiljne prekompozicije organizacije opština sa ciljem povećanja njihove funkcionalnosti i reproduktivne sposobnosti. Ovaj zahtev vodi ka nužnosti stvaranja multietničkih opština a tome se protivi srpska pregovaračka strana. Bruto društveni proizvod po glavi stanovnika Kosova iznosi cca 700 evra, s tim što pojedini siromašni delovi (posebno srpski) imaju i cca 200-300 evra. Kada se ove vrednosti uporede sa Srbijom (cca 3.000 evra), Hrvatskom (7.000 evra), Slovenijom (cca 16.000 evra) i prosekom Evrope (cca 20.000 evra), jasno se uočava da je život u srpskim enklavama težak i neperspektivan, a nije posebno bolje ni u opštinama koje naseljavaju Albanci. Sasvim je sigurno da će u kratkom vremenu Srbi masovno kretati ka Srbiji, a Albanci ka Evropi. Ako dođe do tešnjeg povezivanja Srbije i Kosova Albanci će preplaviti južnu i centralnu Srbiju. To su realni problemi Srba i Albanaca koji se ne mogu razrešiti brzim političkim inženjeringom kako se danas obmanjuju oba naroda.

Politički kriterijum formiranja srpskih opština

Srpske opštine imaju i poseban zadatak da sačuvaju srpsko stanovništvo od trenutno ugrožavajućeg delovanja neprijateljski raspoložene albanske populacije i da ostvare integraciju izbegličkog stanovništva koje se nakupilo u srpskim enklavama u toku i nakon rata. U njima bi trebalo organizovati bezbedan život, u kojem je moguće, bez većih smetnji, obezbediti javnu upravu kojom rukovode Srbi kako bi nesmetano ispoljavali sve svoje nacionalne posebnosti. Uverenje većine Srba da kohabitacija sa albanskim stanovništvom nije na vidiku tera ih da pri definisanju srpskih opština daju primat političkim faktorima, bez obzira što znaju da su ovakve opštine neperspektivne i da konačno vode ka iseljavanju Srba sa Kosova. Do danas Srbima nisu ponuđena neka druga rešenja koja nude bolju budućnost. Da bi se pronašla perspektivnija rešenja neophodno je formirati strategije političkog, ekonomskog, demografskog, urbanog, socijalnog, kulturnog, ali održivog razvoja perspektivnih srpskih opština, uz definisanje realnih pratećih investicionih aktivnosti. Ovakve analize treba sačiniti i za potencijalne etnički mešovite opštine u kojima će zajedno živeti albanska i srpska populacija. Realnost ovih koncepata treba proveriti u praksi preko pilot-projekata u organizaciji međunarodne zajednice. Osnovni kriterijum za izbor srpskih opština je strah Srba od Albanaca, što rađa potrebu potpunog razdvajanja. Srbi veruju da bi ih u slučaju povezivanja u veće etnički mešovite opštine preplavila bujica novih albanskih doseljenika; tada bi njihov život postao nebezbedan, u svemu otežan, bez mogućnosti da zadovolje svoja elementarna egzistencijalna, ljudska i manjinska prava. Praktično, oni veruju da bi to vodilo ka brzom iseljavanju Srba sa Kosova. Političari ali i obični građani Srbije i Kosova bave se "velikom politikom", a jednovremeno su potisnuli na marginu svoja egzistencijalno važna pitanja.
Srpskom narodu, a posebno ljudima srpske zajednice Kosova, treba otvoreno reći da srpska populacija ne može da ispuni demografske, urbane i ekonomske uslove koji obezbeđuju sigurnu i povoljnu egzistenciju i perspektivu velikog broja srpskih opština. Ako srpska zajednica želi svoj opstanak i razvoj, tada etnički princip mora da se zameni funkcionalnim principom; druge bolje alternative nema. Da bi se saznalo koje srpske enklave omogućavaju stvaranje perspektivnih srpskih opština neophodan je rad eksperata koji imaju informacije o svim neophodnim elementima za prostorno planiranje. Samo pilot-projekti realizovani u praksi mogu da daju prave odgovore o najefektivnijem tipu organizacije za srpske i mešovite srpsko-albanske opštine. O ovim pitanjima moraju da se pitaju kosovski Srbi i Albanci koji poznaju lokalne prilike, a ne samo političari iz Beograda i međunarodne zajednice. Ako se i dalje ignoriše racionalni pristup kosovskom problemu i srpski narod Kosova drži u trajnoj zabludi preti mu potpuno iseljavanje sa Kosova.


	Događanja	Poslednji čin

Republika