Pojmovi i pojave

DOBRO

Prva pouka kojom krećemo u život jeste: budi dobar, dobra. I odjek tog savjeta na ovaj ili onaj način prati nas kroz čitav život. Šta je dobro za čovjeka? Šta je to čemu treba da teži da bi ostvario i potvrdio svoju suštinu? Kako proživjeti svoj vijek na čovjeku najprimjereniji način? Koje dobro čovjeka čini čovjekom u najvećoj mjeri?
Zahvaljujući razvoju savremene tehno­logije čovjeku danas stoji na raspolaganju mnoštvo materijalnih dobara kojima može zadovoljiti najraznovrsnije potrebe. I s obzi­rom na tu činjenicu, razumljiva je čovjekova težnja za posjedovanjem. I sve dotle dok se čovjek prema materijalnim dobrima odnosi kao prema sredstvu koje može zadovoljiti njegove najvažnije potrebe, njihovo sticanje nije etički sporno. U zborniku popa Dragolja (XIII v.) stoji da nema poštenja bez ognjišta. Prob­lem nastaje onda kada gomilanje materijalnih dobara postane cilj, kad njihovo sticanje postane osnovna čovjekova preokupacija. Otuda iskrsava pitanje: Šta je dobro danas? Može li se ići dalje bez odgovora na njega? Za engleskog etičara E. K. Grejlinga najvažnije pitanje s kojim se čovječanstvo suočava jeste: po kojim vrijednostima treba da živimo da bismo vodili stvarno dobar život? (Entoni Kliford Grejling: Šta je stvarno dobro? Potraga za najboljim načinom življenja. Prevela Vesna Petrović. Beograd, Laguna, 2007, str. 9)

Razmišljanja o najvišem dobru odvijala su se u dva pravca: prema jednima najviše dobro je van čovjeka i može se dostići ulaskom u carstvo nebesko. Humanistički orijentisani mislioci svih epoha dobro su tražili tamo gdje čovjek živi, a nikako van njega. Borba između ova dva sta­novišta danas je veoma zaoštrena i dramatična. Grejling posebno ističe stanovište da ljudska po­tra­ga za dobrom u stvari predstavlja borbu između humanizma s jedne strane i religijskih koncepata svi­jeta s druge (str. 10). „Tvrdim da se velika etič­ka rasprava s kojom je svet oduvek bio i još uvek jeste suočen, vodi između suštinski humanističkih stanovišta i religioznog morala kojim su se ta stanovišta stalno suprotstavljala.“ (22)

Pitanjem: šta je najviše dobro prožeta je gotovo cjelokupna etička misao. Mislioci raznih filozofskih orijentacija davali su razli­čite odgovore na ovo pitanje (sreća, vrlina, pravda, zadovoljstvo, život u skladu s pri­rodom, korisnost i sl.).

Grejling smatra da odgovor na pitanje: šta je dobro? može biti samo jedan: ukratko, to je život humano proživljen u humanom svijetu (281).

Dobro je ključna kategorija etike i središnji pojam ukupne čovjekove komunikacije. Sadržaj ovog pojma čini čovjekovo ponašanje (čovjekovi postupci) prema sebi i drugima koji su primjereni njegovoj suštini.  

Pojam dobro može se definisati kao čov­jekov odnos prema onome što jeste, prema onome što čini njegovu suštinu. Sve što do­prinosi ostvarenju njegove generičke suštine može se označiti pojmom dobro; nasuprot tome ono što je negacija njegovog bića je zlo. Ova su dva pojma u stalnom sukobu, sudaru. U njihovom uzajamnom sukobljavanju leži drama čovjekove egzistencije.

Sadržaj pojma dobro mijenjao se uporedo sa razvojem društva i predstavlja bitnu oznaku tog razvoja. Uprkos svim promjenama, često i radikalnim, ovaj pojam u sebi sadrži i neke elemente koji su konstantni, a to su vrijednosti koje čovjeka čine čovjekom. Otuda se, svako vrijeme, svaka generacija nalazi pred pitanjem: šta je dobro?

Valja se ovim povodom prisjetiti Kantovog kategoričkog imperativa: postupaj na takav način da čovječanstvo bilo u ličnosti tebe samog, bilo u ličnosti nekog drugog, uvijek vidiš kao cilj a nikada kao sredstvo. Ako danas čovjek može biti tretiran kao tehnološki višak ili jeftina radna snaga – šta je on drugo do sredstvo? I daleko od humanosti. Šta je sa moralom danas? Nije li savremena Evropa iznevjerila Kantov kategorički imperativ? Jesu li sredstva koja danas stoje na raspolaganju za postizanje cilja potisnula čovjeka kao vrhunsku vrijednost i krajnji cilj ? Kakav je danas odnos između sredstava i ciljeva? Jesmo li treći milenijum počeli moralnim posrnućem? Nije li savremena Evropa zanemarila ideje i principe sopstvene filozofije i demonstrirala spremnost da ide u budućnost ne osvrćući se na najviše domete do kojih je ljudski um dosegao? U kakvom su danas odnosu pravne norme i moralni principi?
Na Kantov kategorički imperativ nado­ve­zuje se misao crnogorskog vojvode i knji­ževnika Marka Miljanova Popovića po kojoj je čojstvo kad branim drugoga od sebe samog. Razvoj savremenog društva odvija se po prin­cipima kojima nijesu obuhvaćeni obziri prema drugima. Duboka i dramatična eko­nom­­ska kriza koja potresa savremeni svijet otkriva nedostatak moralnosti onih koji su doveli do takvog stanja uporno nastojeći da ga iz sopstvenih interesa i dalje održe.

Ključno je pitanje da li se društvo razvija u pravcu koji omogućava puno manifestovanje moralnosti ili u pravcu koji moralnost marginalizuje. Mogu li o razvoju društva da odlučuju i da ga usmjeravaju ljudi koji to pitanje zanemaruju?

Zaključak ukupne etičke misli je da čovjek jeste u mjeri u kojoj se ostvaruje kao moralno biće. Moralnost je mjera čovjekovog uspona. Sve čovjekove aktivnosti imaju ishodište u dobru.

Srž svake humanistčke filo­zofije čini pitanje: kako biti do­bar u onome čime se indi­vidua bavi i biti dobar čovjek. Otuda najveća nagrada koju neko može dobiti jeste priznanje da je dobar čovjek. S obzirom na misiju koju čovjek ima u svijetu, to je nagrada kojoj ni­jedna duga nije ravna.

Nikola Racković

In memoriam
NIKOLA RACKOVIĆ (1935-2015)

U utorak, 17. marta 2015. godine, u osamdesetoj godini života umro je Nikola Racković, verni saradnik Republike, pesnik, književnik, filozof, iznad svega čovek najviših mo­ralnih principa. Nikola Racković je rođen u Berima kod Podgorice, 27. novembra 1935. Gimnaziju je učio u Podgorici, a maturirao u Beogradu, gde je diplomirao na Filozofskom fakultetu (filozofska grupa predmeta). Bavio se filozofijom, književnošću, leksikografijom i bibliografijom i iz tih oblasti publikovao više dela. Knjige: Šta je u pitanju (zbirka svagdašnjih pitanja); Prilozi za leksikon crnogorske kulture; Filozofska misao u Crnoj Gori (studija); Drvo iz zavičajnog dvorišta (književna studija); Oznake i Stav i sumnja (filozofski fragmenti); Treća tačka i Naslage (pesme); Jugoslovenska izdanja Njegoševih dela (bibliografija) i druge. Kapitalno delo Nikole Rackovića je Leksikon crnogorske kulture. U izdanju Republike prošle godine je objavljena poslednja knjiga filozofskih fragmenata Povezivanja. Ovo je poslednji tekst Nikole Rackovića koji je glavnom uredniku uručio samo par dana pre smrti. Uredništvo Republike izražava najdublju žalost zbog odlaska ovog retko dobrog, poštenog i umnog čoveka.