Stogodišnjica rođenja Rudija Supeka

Rudi Supek – antifašist i kritičar nacionalizma^*

Zahvaljujući brizi porodice, kćerki Dr. Olgi Supek, sinu Srđanu-Rudiju i unuci Dr. Bojani Zupan koja se u Sjedinjenim Američkim Državama bavi naučnim istraživanjima funkcija mozga, ali i profesionalno savjesnom radu Marijana Bosnara, saradnika u Hrvatskom državnom arhivu moguće je steći sistematičan uvid u život i rad Rudija Supeka. Teško je u hrvatskoj i jugoslovenskoj kulturnoj istoriji pronaći ličnost čiji su životni put i djelo tako snažno povezani i objedinjeni, kao što je bio Rudi Supek. Stoga ću povodom obilježavanja stogodišnjice njegovog rođenja reći nešto i o njegovom životnom putu i o njegovom djelu. Svoj prilog nisam naslovio „Rudi Supek – antifašist i kritičar nacionalizma“ da bih dao svoj obol akademskom obilježavanju stogodišnjice njegovog rođenja. Učinio sam to stekavši snažno uvjerenje da su njegova životna borba protiv fašizma i racionalno promišljena kritika nacionalizma nerazdvojni dijelovi njegovog života i rada. Jednostavno rečeno: njegova kritika nacionalizma je utemeljena ne samo u filozofskim idejama, teorijskim rezultatima i istraživanjima u antropologiji, socijalnoj psihologiji i drugim društvenim naukama i širokom dijapazonu vlastitih istraživanja, nego i u njegovom antifašističkom životnom iskustvu. Objavio je tridesetak knjiga: Psihologija građanske lirike, Ispitivanje javnog mnijenja, Sociologija, Zanat sociologa, Društvene predrasude, Ova jedina zemlja, Mašta, Živjeti nakon historije, Grad po mjeri čovjeka, Dijete i kreativnost itd. Posthumno je objavljena njegova knjiga ogleda iz fundamentalne antropologije Modernizam i postmodernizam koju je na izvjestan način smatrao testamentalnom. Uređivao je u drugoj polovici dvadesetog vijeka više časopisa i zbornika od koji su dva kultna, – Pogledi i Praxis (Praxis zajedno sa neumornim Gajom Petrovićem). Pri tome treba imati u vidu da su Pogledi bili praktično prvi časopis koji je u Jugoslaviji poslije Drugog svjetskog rata razbijao uske okvire zvanične ideologije, afirmisao slobodu izražavanja i slobodnu borbu mišljenja, a da je zagrebački Praxis bio jedini filozofski časopis istinske međunarodne reputacije. U Institutu društvenih nauka u Beogradu osovio je sociološka istraživanja na profesionalne noge. Permanentno obrazovanje sociologa je bilo razlog da je predložio osnivanje Korčulanske ljetnje škole. Bio je spiritus movens i predsjednik Korčulanske ljetne škole – u vreme kada je Jugoslavija zahvaljujući upravo ljudima kao što je bio Rudi Supek za svijet značila nadu i ohrabrenje.

U Zagrebu je 1963. bio osnivač Odjela za studij sociologije, a aktivno je učestvovao u osnivanju Instituta za društvena istraživanja Sveučilišta. Univerzitet za njega nije bio nikako „fabrika znanja“, niti samo „najviša naučna i nastavna institucija“, nego „rasadište humanističke misli“ i „matica društvene svijesti“. Zajedno sa profesorom Eugenom Pusićem vodio je IDIS-ovu studijsku grupu „Čovjek i sistem“. Tu je godinama, uz tihu Pusićevu podršku i aktivnu saradnju Alije Hodžića, okupljao intelektualce od Ljubljane do Skoplja na redovne kolegijalne razgovore. Za mnoge od njegovih saradnika bila je to jedina mogućnost da se bave stručnim radom u vrijeme kada su im vrata svih institucija bila praktično zatvorena.1 Vaspitavan u duhu načela Francuske revolucije nije podlegao ograničenjima bilo koje doktrine. Njegova slobodarska misao nije se dala ukalupiti u granice bilo koje pojedinačne naučne discipline, a njegov duh antifašističkog otpora bio je brana kabadahiluku političkih moćnika.

Svoje politički proganjene kolege u Ljubljani, Beogradu i Sarajevu branio je više, upornije i bolje nego samog sebe. Za te svoje kolege potpisivao je pozitivne referate za izbore i reizbore u akademska zvanja, kada su bili politički progonjeni i osuđivani. Svoje mlađe kolege ohrabrivao je i materijalno pomagao. Činio je to krajnje jednostavno i ležerno, kao da čini najobičniju stvar na svijetu.

Broj profesionalnih udruženja u kojima je bio aktivan, često i predsjednik, teško je i nabrojati: Sociološko društvo Hrvatske, Jugoslovensko udruženje za sociologiju, Društvo psihologa Hrvatske, Međunarodno sociološko udruženje, Međunarodno udruženje sociologa francuskog jezika, Interuniverzitetski centar za postdiplomske studije u Dubrovniku, Međunarodni centar za dokumentaciju i istraživanje samoupravljanja u Parizu itd. U Sarajevu je na Filozofskom fakultetu predavao socijalnu psihologiju studentima filozofije i sociologije. Na poziv Odeljenja za sociologiju Filozofskog fakulteta Beogradskog univerziteta predavao je studentima sociologiju rada! Broj njegovih predavanja i aktivnog učešća na raznim naučnim skupovima u zemlji i svijetu, posebno u Francuskoj, Njemačkoj i USA, bliži se cifri od dvije stotine, pa ih je besmisleno pojedinačno navoditi! Bio je učitelj gotovo svih posleratnih generacija jugoslovenskih sociologa. Preko trideset koleginica i kolega su Supekovi doktorandi: Dida Ali, Katja Boh, Ruža First-Dilić, Vjeran Katunarić, Dženana Semiz, Božo Kovačević, Ante Marušić, Marija i Pavao Novosel, Josip Obradović, Nebojša Popov, Veljko Rus, Živan Tanić, Srđan Vrcan, Dušan Žubrinić i mnogi drugi. Ni lista onih kojima je potvrdio nastavnička zvanja nije mnogo kraća. Bio je doktorand pariske Sorbone i Zagrebačkog sveučilišta (1952), počasni doktor Univerziteta u Upsali (1976) – potpredsednik Međunarodnog sociološkog udruženja (ISA). U Parizu je aktivno pomagao Jugoslovene koji su se vraćali iz Španskog građanskog rata. Bio je doslijedni i beskompromisni antifašist. Jedino je s ponosom isticao svoju pripadnost Pokretu otpora protiv fašizma u okupiranom Parizu, što ga je stajalo zatočeništva u koncentracionom logoru Buhenvald (Buchenwald).² Ponosio se činjenicom da su zatočenici tog logora sami sebe oslobodili. Sa svojim saborcima iz logora održavao je trajne veze i prijateljstva. Bio je nosilac Legije časti i drugih francuskih odlikovanja. Nije pridavao gotovo nikakav značaj ličnom raskidu s Komunističkom partijom Francuske u jeku kampanje protiv Jugoslavije, kada se vratio iz Pariza u zemlju, niti je od tog raskida pravio politički kapital. Naprotiv, bio je jedan od temeljnijih i ozbiljnijih kritičara jugoslovenskog endemičnog tipa totalitarizma, jedan od velikih istinskih boraca protiv svake manipulacije ljudskom težnjom za slobodom.

Rudi Supek je bio jednostavan čovjek. Nije lako nosio teret priznanja. Krajnje ležeran u odnosu sa sabesjednicima, jednostavan u odjevanju (nije podnosio odjela s kravatom), nije volio da se potpisuje titulama „doktor, profesor“. Nije volio da ističe svoje knjige, istraživačke radove, članke i predavanja. Zanimljivo je da je autor više desetina knjiga sa simpatijama govorio o jednom svom kraćem radu „Razvitak estetske osjetljivosti kod djeteta“. Ma šta ko danas mislio o Supekovom radu i djelu, njegove su zasluge za razvoj sociologije u Hrvatskoj i Jugoslaviji, za afirmaciju slobodnog kritičkog mišljenja i humanizma u društvenim odnosima, za buđenje ekološke svijesti – nesporne. Sociolozima je otvarao perspektivu humanističkog, dinamičkog pristupa društvu, polideterminističku umjesto monodeterminističke teorije objašnjenja. Njegova snažna kritika staljinističkog pozitivizma u kojem vidi „epohalni promašaj marksizma“, predstavljala je branu dogmatizmu vladajuće ideologije³ . A afirmacija slobodnog humanistički orijentisanog kritičkog mišljenja je njegov najznačajni doprinos kulturi. Odbijao je svaku pomisao o izuzetnoj ulozi sociologije u društvu. Sociologiju je smatrao složenom naukom koja mora biti svjesna svojih granica i protivrječnosti.⁴ Nije se ustručavao da sociolozima preporuči Apolinerove stihove:

„Milost za nas koji se borimo uvijek na granicama

Neograničenog i budućnosti Milost za naše zablude, milost za naše grijehove“ ⁵

Lepeza tema kojima se Supek bavio je renesansno bogata. U ovoj prilici opredijelio sam se za jednu i danas vrlo osjetljivu i aktuelnu, s nadom da su demokratski procesi toliko osnaženi da se o njoj može razložno razgovarati. Riječ je o – nacionalizamu. Rudi Supek je jedan od osnivača filozofskog časopisa Praxis (sa Gajom Petrovićem, Danilom Pejovićem, Brankom Bošnjakom, Milanom Kangrgom, Predragom Vranickim, Dankom Grlićem) koji je između ostalog ostao upamćen po snažnoj kritici nacionalizma.⁶

Rudi Supek je tom bazičnom praksisovskom kritičkom stavu prema nacionalizmu dao šira teorijska i eksperimentalna obrazloženja. Za takav pristup imao je i snažan lični motiv. Naime, u svojoj knjizi Društvene predrasude i nacionalizam Supek tvrdi da nacionalist ne može shvatiti „da se može biti dobar Hrvat ili Srbin, i istovremeno dobar Jugosloven ili dobar Evropejac, ili dobar ’građanin svijeta’“.⁷ Da je tome dodao i „dobar Francuz“, a i antifašista, bivši zatočenik logora u Buhenvaldu, Supek bi verovatno upotpunio one kolektivne identitete koji su ga obilježavali. A mogao je sve to biti prije svega i iznad svega jer je bio čovjek i to čovjek koji se nikada nije dao svesti na jedan identitet. Kao čovjek bio je humanist, građanin svijeta, ali mu to nije smetalo da bude i Hrvat i Jugosloven i Francuz.⁸ Otvorenost prema svemu što je ljudsko (Nihil humanum nisi alienum puto a me) obeležava cjelokupni Supekov opus. Svoj polazni stav u „Uvodnoj riječi za temat Praxisa „Moć i humanost“ definiše jednostavno: „Dostojanstvo čovjeka oduvijek se mjerilo pravom na riječ u javnom životu i proizvodnoj zajednici.“⁹ A u autorovoj napomeni za Društvene predrasude i nacionalizam Supek kaže da je nacionalizam ona društvena predrasuda koja ima najizrazitije političko obilježje.¹⁰ Ta knjiga predstavlja temeljan, sistematičan pristup fenomenu nacionalizma sa socio-psihološkog i antropološkog stanovišta s kojim se teško može porediti bilo koje djelo drugih praksisovaca na tu temu¹¹ . Tu je Supek kritički analizirao fenomen nacionalizma i omogućio dublje razumijevanje ratnog ludila, krvavog kolopleta vulgarnih političkih sila i materijalnih interesa. Razmišljajući o „netrpeljivoj općenitosti“ religijskih ili nacionalističkih totalitarizama, zapisaće: „Religijski ili nacionalistički obojeni ratovi i sukobi su redovno krvaviji, jer razbuktavaju ljudske strasti, mržnju i samopožrtvovanost, krvološtvo i samouništavanje istovremeno.“¹²

 

Savremenom čitaocu, svjedoku ratnih razaranja, zločina i pljačke, svih mogućih okrutnosti koje patološka mržnja i mašta mogu da smisle, djelo Društvene predrasude i nacionalizam, ta svojevrsna „dijagnoza našeg vremena“, može poslužiti boljem razumijevanju i socijalno-psihološkom tumačenju ratnog ludila, krvavog kolopleta provincijalnih političkih sila i materijalnih interesa, triumfa ksenofobične iracionalnosti i zvjerskog u ljudima. Njene poruke, na žalost, nisu doprle do glavnih inspiratora, dirigenata i aktera krvave drame na svim stranama balkanske vertometine. Supek polazi od hipoteze Konrada Lorenca da priroda nije snabdjela čovjeka očnjacima i kandžama, a nije predvidjela da će čovjek izumjeti bodež i kamu i upotrijebiti ih da kolje članove vlastite vrste. Piše o privlačnosti grupe i anonimnosti jedinke. Naglašava regresivni karakter nacionalističkih pokreta, razornu snagu „borbenog entuzijazma“ kojim nacionalni pokreti homogenizuju i mobilišu masu. Nacionalisti „pozvani da rade na veličini svoje nacije“ otkrivaju radost ratovanja, u izvjesnoj zakonitoj vezi između nacionalizma i „militarističkog duha“. Dešava se to u „onim žalosnim nacionalističkim mahnitanjima za vrijeme rata“, u sve krvavijem, masovnijem i okrutnijem totalnom ratu u kojem sve više pati i biva ubijano miroljubivo stanovništvo, a ne samo ratnici.¹³ Na bogatom literarnom predlošku Supek razvija svoj kritički stav prema ksenofobiji, rasizmu, antisemitizmu, nacionalizmu, nacizmu i fašizmu kao pojavama povezanim sa etnocentrizmom. Posebno se kritički osvrće na idejne elemente nacionalizma i dodaje: „idejni sadržaj nacionalizma je uvijek reakcionaran, te da ne može biti riječi o nekakvom ’progresivnom nacionalizmu’“¹⁴. Ti elementi pogoduju podizanju destruktivnih i sadističkih sklonosti u čovjeku. Svjedoči o okrutnosti koja počiva na ideološkoj motivaciji, o projekciji i racionalizaciji mržnje prema pripadnicima drugih naroda, prema svim „strancima“, o paranoidnom karakteru nacionalističkog mentaliteta.¹⁵

Posebno su vrijedna pažnje njegova zapažanja o slabićima koji ne mogu izdržati u vlastitoj ništavnosti i promašenosti, pa u nacionalističkim pokretima, utopljeni u masu, stiču sigurnost i opijaju se moći i entuzijazmom¹⁶. Naime, Supek zastupa stanovište da u građanskom društvu nacionalizam izražava ideološki pad i regresiju u odnosu na univerzalističke ideje i afirmaciju individualizma koje je postulirala Francuska revolucija. Iz činjenice da među nacionalistima nalazimo mnogo frustriranih, promašenih, nedoraslih ličnosti ne izvlači zaključak da bolesnici stvaraju nacionalizam, nego, obrnuto, da se ljudi u kojima su protivriječnosti građanskog društva dobile izrazitiji oblik i koji su po svojoj karakternoj strukturi skloni izvjesnim regresivnim oblicima ponašanja nužno lijepe za nacionalizam¹⁷. To je prije svih frustrirani malograđanin koji obožava velike fraze, stereotipne uzrečice, emocio-nalne uzlete, paranoidne ideje kojima se slavi veličina vlastitog naroda i njegovo poslanje među drugim narodima. Stil malograđanina je patos, „a patos upravo izražava onu nutranju šupljinu i jaz koji postoji između individualne egzistencije i napuhane kolektivne egzistencije“. Ti frustrirani ljudi, „promašenih priroda“ koji u sebi nose veliku dozu neiživljene agresije, pojavljuju se često kao inicijatori i ideolozi nacionalističkih pokreta: „Malograđanski nacionalist ne može sebe potvrđivati drukčije, ako ne grdi drugu naciju, imati visoko mišljenje o sebi ako ne ponizuje neku drugu nacionalnu grupu, osjećati se životno prisutan ako ne progoni neku narodnu manjinu.“¹⁸ Paranoidna rječitost nacionalista sadrži u sebi veliku dozu mržnje i revolta prema drugim grupama. Supekova dijagnoza nacionalizma je zapravo jednostavna: šovinistički karakter je od početka imanentan nacionalizmu, pa se šovinizam mora dijagnosticirati kao bolest opasna po život jednog naroda. Nakon iskustava u ratovima krajem dvadesetog vijeka na Balkanu, pripadnici bilo kog od ex-jugoslovenskih naroda mogu duboko da se zamisle nad jednostavnim Supekovim pitanjem: „nije li očito da je upravo barbarski i nasilnički hitlerovski nacionalizam proizveo to da se mnogi Nijemci stide svojeg imena...“? ¹⁹ Supek ne ostavlja po strani ni odgovornosti intelektualaca za razbuktavanje nasilničkog nacionalizma. Kritički se odnosi i prema onima koji se pod pritiskom nacionalizma osjećaju zbunjenim i bespomoćnim, a posebno prema onima koji, prelazeći u svojim razmišljanjima i javnom djelovanju na nacionalističku poziciju sebe intelektualno degradiraju. S izvjesnom rezignacijom primjećuje: „kad čovjek počinje fiziološki i mentalno opadati, što se događa sa starenjem u takozvanom intelektualnom klimakterijumu, tada možemo s čuđenjem utvrditi kako neki ljudi koji su izgledali širokogrudi i razumni, postaju žrtve različitih predrasuda, izobličuju se u ksenofobe i mizantrope raznih boja.“²⁰ U nacionalističkim idejama on vidi prve znakove senilnosti nekih intelektualaca. Njegov opšti zaključak na tu temu je poražavajući kao i stvarnost koju su ljudi jedva preživljavali: „Da bi čovjek bio dobar nacionalistički tribun, mora već biti degradirana ličnost, bez obzira na to da li on samo glumi nacionalističku retoriku ili je histerički preživljava.“²¹

U članku „Domoljublje u željeznom zagrljaju rodoljublja (nacionalizam i birokracija)“22 Supek precizno razlikuje nacionalizam ili rodoljublje, od legitimnog osjećanja patriotizma ili domoljublja, pa odbacuje težnje nacionalizma da pod svoj plašt strpa i patriotizam. Njegovu snažnu kritiku nacionalizma podupire i još snažnija kritika ličnosti nacionaliste pojedinca: „Nacionalizam i šovinizam u razvijenom društvu uvijek nosi crte kolektivne neuroze, i nije čudno što okuplja veliki broj neuravnoteženih i nedozrelih ličnosti... Kada se društveni pokreti pomiču udesno, onda opada ne samo kvocijent inteligencije nego i indeks moralnog integriteta, kao što je eksperimentalno utvrđeno. Zato u njihovim redovima nalazimo toliko ’uglednih’ plagijatora, falsifikatora, falššpilera i furtimaša.“23  Ne ostaje Supek samo na teorijskim i eksperimentalnim uvidima u ličnost nacionaliste.

Njegovi kritički uvidi u srž nacionalizma su daleko širi, a u odnosu na jugoslovenske prilike i konkretniji. Upravo ti uvidi su osnova žestoke netrpeljivosti nacionalista u Hrvatskoj prema njegovoj ličnosti i djelu. Naime, Supeku je jasno da nacionalisti nisu sposobni da rješavaju pitanja ravnopravnih odnosa među narodima jer: „Njih je moguće riješiti samo s internacionalističkog gledišta, s gledišta velike zajednice naroda, iz koje valja istjerati svaki etnocentrizam, međunacionalne mržnje i predrasude.“ ²⁴

Za Supeka je „polje“ nacionalizma jednostavno suviše uzak prostor za čovječnost. Jugoslaviju je vidio kao zajednicu, prije svega zajednicu kulture: „U duhovnom životu ove zemlje valjalo bi republičke granice uzimati samo kao simboličke granice, a nikako kao stvarne granice, jer je vlast duha nešto sasvim drugo nego vlast lokalnih ili bilo kakvih administracija!“²⁵ Supek odbacuje šestojanuarsko, ali i svako drugo nametnuto jugoslovenstvo, ali brani ljudsko pravo onih koji se osjećaju kao Jugosloveni: „Suvremena Jugoslavija nije neka ’ugovorna tvorevina’ među federalnim jedinicama, niti državnost podržavana internacionalizmom radničke klase, to jest njenim klasnim karakterom ili njenim ’avangardizmom’, već je ona zasnovana na jednoj dugoj kulturno-historijskoj tradiciji, narodnom sjećanju i legendi, na probuđenim težnjama za zajedničkim usudom. Razumije se samo po sebi da problem jugoslavenstva valja posmatrati sa spomenutog gledišta, kao i s gledišta državničke evolucije, koja osigurava narodima neophodnu jednakost za afirmaciju njihovog identiteta, ali i za prihvaćanje zajedničke sudbine, one koja podjednako seže u narodnu prošlost i u socijalističku budućnost.“²⁶ Duboko svjestan nedemokratskog karaktera i prve i druge Jugoslavije, Supek se okreće viziji slobodne zajednice naroda i slobodnih ljudi u toj zajednici. Naravno, nacionalisti mogu da likuju da su svoje težnje i ciljeve da stvore nacionalne, etnocentrične države ostvarili. Pitanje je, samo, po koju cijenu!

Nacionalističke pokrete Supek tretira kao desničarske, kao regresivne pokrete koji otupljuju humane osjećaje radi nehumanih pothvata prema drugim narodima: „Reakcionarnost nacionalizma ne očituje se samo u tome što ne priznaje ravnopravnost i jednakost drugim narodima, nego što dominacija jedne iracionalne ideologije potkopava nužno i sam pravni i zakonski temelj svojeg vlastitog društvenog uređenja, tako da pod njegovim djelovanjem ne preostaje ništa od one 'umnosti' za koju je Hegel, sasvim u duhu političkog liberalizma, smatrao da se može zadržati u okvirima vlastite države. Zato je nacionalizam kao vladajuća politička sila značio uvijek sasvim jasnu i čak dramatičnu regresiju jednog društvenog i državnog poretka u okviru vlastitog naroda.“27 Otuda nije ni čudno što su se već za života, a posebno kada je nestao sa životne scene, nacionalisti žestoko obrušili na njegove stavove.

Ta „ljutnja“ nacionalista na Supekovu snažnu kritiku nacionalizma bila je često protkana ozbiljnim političkim denuncijacijama. Tako ga je, nakon sukoba na godišnjoj skupštini Matice hrvatske, 31. marta 1968. urednik Kola, Igor Zidić nazvao „bojovnim profesorom“. Zidić je bio revoltiran što je Supek izjavio da nije dozvoljavao ni frankovskim advokatima prije dvadeset godina da ga galamom ušutkaju. A posebno mu je zamjerio što je podsjetio Maticu hrvatsku na njenu desničarku prošlost i Filipa Lukasa. Kasniji napadi za života i poslije Supekove smrti bili su politički prizemniji i, slobodan sam reći, vulgarniji. Skupština Matice hrvatske održana u proleće 1968. godine bila je, naime, samo uvertira u veliki sukob praksisovaca sa nacionalizmom u vreme „lipanjskih gibanja“ iste godine, kada je nekoliko nacionalista u ime Partije, Saveza komunista, koristilo priliku i bilo korišćeno da se oštro obračuna s Praxisom. U tom pravcu su se posebno isticala dva imena, Šime Đodan i Marko Veselica, ali i mnogi drugi nisu zaostajali.²⁸ Drugi prelomni momenat su napadi nacionalista u vrijeme snažnog jačanja nacionalističkog pokreta u Hrvatskoj početkom sedamdesetih godina, eufemično nazvanog „hrvatsko proljeće“. ²⁹ Ključni ljudi „hrvatskog proljeća“ među književnicima, „matičarima“ i studentima, djelovali su u dosluhu sa ključnim ljudima iz političkog vrha Hrvatske, odnosno Saveza komunista Hrvatske, ma koliko da su ih ovi poslednji javno kritikovali i osuđivali. Služili su oni tom političkom aparatu, a kada je taj aparat politički bio onemogućen Titovom intervencijom (ne samo) u Karađorđevu potkraj 1971. godine, onda su mnogi među njima, za razliku od svojih političkih mentora bili uhapšeni i suđeni na više godina robije. Nikakva velikosrpska hegemonija, nego autoritarna Titova moć prekinula je tu nit u političkom životu Hrvatske, kao što je ta ista Titova moć, samo godinu dana kasnije, prekinula onaj tok političkog života u Srbiji koji je nosio nešto liberalniji politički i društveni potencijal. Bio je to njegov obračun sa tzv. srpskim liberalima! Naravno, hrvatskim šovinistima je u naknadnim osvrtima odgovaralo da za neuspjeh ranih sedamdesetih optuže „velikosrpski hegemonizam“ kao što su srpski šovinisti za sve svoje neuspjehe i služenja endemičnom Brozovom totalitarnom režimu biti krivo navodno Titovo hrvatstvo i Jugoslavija, posebno podstaknuti politikom Vatikana i davno „preminule“ Kominterne! Radilo se, dakle o ketmanskoj poziciji i kulturnih djelatnika i političara i u Hrvatskoj i u Srbiji koja sa demokratskim duhom praškog proleća ima veze samo preko neadekvatno preuzete zgodne metafore („Hrvatsko proljeće“ i „plišana revolucija“) za političku manipulaciju, prije svega zapadnog javnog mnjenja. Ako se događaji razmatraju u ovom svjetlu, postaje jasnije odakle tako snažne namrze i ostrvljenosti bivših partijskih sluga u nauci i kulturi, bivših partijskih rukovodilaca i ideologa na Praxis, prije svih na Supeka, Petrovića i Kangrgu. Neprikosnoveni vođa Josip Broz, kao vešt dirigent, davao je tim napadima osnovni ton, a „izvođači su obavljali radove“.

Otpor erupciji nacionalizma i nacionalističkoj ideologiji „krvi i tla“, kao doslijedni antifašist i kritičar nacionalizma, Rudi Supek je pružao do kraja života, tako da ga je jedan od nacionalističkih ideologa, dr Nedeljko Kujundžić, nazvao „glavnim 'teoretičarem' antihrvatstva“. Supek se uporno i oštro suprotstavljao „dežurnim napadačima na Praxis“, ističući otvorenost i tolerantnost i Časopisa i Škole30.

Pojavu nacionalističkog populizma je cijenio kao oblik učvršćivanja totalitarističke vlasti i uporedio je sa metodama Hitlera i Musolinija. ³¹ Do kojih granica, ako se o granicama uopšte može govoriti, ide bezobzirnost u obračunu sa praksisovcima pokazao je i Ivica Buljan, novinar zagrebačkog Jutarnjeg lista u jednom od nastavaka feljtona „Milošević od Požarevca do Haga“. Pod naslovom „Tko su ljudi koji su Slobi osigurali moć“, Buljan, u one „... koji će kasnije s Miloševićem raditi na pokušaju uspostave velike Srbije kao Dobrica Ćosić, filozof Ljuba Tadić, Vojislav Šešelj, ali i ugledni intelektualci kao Rudi Supek, Gajo Petrović, Nebojša Popov te najpoznatiji jugoslovenski disident Milovan Đilas“³².

Nacionalizam je i danas, ne samo na Balkanu jedna vrlo osjetljiva tema. Uvjeren sam da je demokratski razvitak Hrvatske toliko snažan da je moguć kritički pristup toj temi u onom duhu koji je naznačio Rudi Supek, kao i kritički pristup Supekovim idejama. A oni koji iz bilo kojih razloga ne mogu da sine ira et studio razmatraju te ideje, neka se obrate Ivi Andriću i pročitaju: „Kad god sam i gde god sam naišao na ljude koji su pokazivali suviše razvijenu brigu za nacionalni ponos i opšti interes ili preteranu osetljivost za ličnu čast i dostojanstvo, uvek sam, gotovo po pravilu, nailazio i na ograničen um, nerazvijene sposobnosti, tvrdo srce i grubu, kratkovidu sebičnost.“ Završavam jednim prisjećanjem. Na komemorativnom skupu povodom smrti Rudija Supeka koji sam u Institutu za filozofiju i društvenu teoriju Univerziteta u Beogradu organizovao januara 1993. godine rekao sam „Umro je Rudi Supek (1913-1993), velikan jugoslovenske sociologije, socijalne antropologije i psihologije, čovjek čije je djelo utkano u četiri decenije svih onih intelektualnih poduhvata koji su obilježili libertersku socijalnu i socijalističku misao na bivšem jugoslovenskom prostoru. Završava se jedna epoha u razvoju sociologije na ovim prostorima, epoha njenog utemeljenja i profesionalizacije na humanističkim osnovama. Da li će nove generacije imati snage da nastave putem koji je Rudi Supek trasirao vrijeme će pokazati. Za sada je izvjesno da ostajemo siromašniji za jednog velikog čovjeka, Hrvata, Jugoslovena, Francuza, građanina sveta, stanovnika „ove jedine zemlje“, siromašniji za prijatelja ljudi dobre volje, siromašniji za plemenitu ljudsku dušu.“