Zamah i sputavanje istorijskog pamćenja

Dušan Popović, Letopis o Vlaovićima, MIR, Novi Sad 2006, I-III (2601 str.)

Zamašno memoarsko i publicističko delo, s književnim pretenzijama, možemo posmatrati kao prilog popularnoj "kulturi pamćenja". Pamćenje obuhvata tri veka jedne porodice, Vojvodine, Srbije, Jugoslavije i sveta. Čitajući ovo gusto tkano štivo, s mnoštvom čvorova u kojima se prepliću lični, porodični, socijalni, kulturni i politički život, možemo da zapazimo dva glavna toka kazivanja, jedan koji otvara životne horizonte i drugi koji ih zatvara.

Zastiranje životnih puteva

Kao i mnogi Srbi, naročito posle Velike seobe 1690. godine, i Vlaovići su se selili, od Erdelja, preko Banata u Bačku, završno spram Petrovaradina, gde je podignut šanac koji je postao sve veće naselje, da bi ga austrijska carica Marija Terezija 1748. proglasila za slobodnu varoš Neoplantu, potonji Novi Sad. Radi ovog priznanja imućniji građani su prikupili i uplatili u carsku blagajnu znatnu sumu novca.
I Vlaovići su bili u punom naponu životne snage. Iz oskudnog života u zemunicama, krčenjem i obrađivanjem zemlje, bavljenjem unosnim baštovanlukom, trgovinom, školovanjem, ženidbama, kumstvima... postajali su sve brojniji, imućniji i ugledniji. Vremenom, bivali su ne samo uspešni preduzetnici već i priznati stručnjaci, sveštenici, državni funkcioneri. Neki su se uzdigli i do vrhova vlasti, do mesta senatora i bana u Kraljevini, i do partijskih komiteta u SFRJ. Jedan od njih, kojeg je autor imenovao kao Damnjan (u kojem nije teško prepoznati samog autora), prevalio je put od ilegalnog komuniste i partizana do visokog funkcionera SKJ, najduže u ideološkom aparatu a sa najviše u moći na vrhu partijske organizacije Novog Sada, uz brojne druge rukovodeće funkcije.
Ovo opsežno delo pruža uvide u "procese dugog trajanja" koje nova istorijska škola, u prvoj polovini prošlog veka, uzima za okosnicu istorijske nauke. Mada bez odgovarajuće naučne aparature, kroz ovu knjigu možemo da pratimo privredne, socijalne, kulturne i političke tokove kroz bezmalo tri veka. A ono što se nudi kao novo saznanje jeste uočavanje kako se tka mreža komunikacija, kako se ona rastače, kida i razara u vreme buna, ratova i revolucija, prevrata i krvoprolića, a potom iznova plete.
Od manje ili više poznatih elemenata sklapa se grandiozan mozaik nastajanja Vojvodine kao dela jedne velike celine, habzburške imperije u koju se ulaže pozamašan kapital u velike melioracione radove, gradnju železničkih pruga, industrijskih postrojenja i infrastrukturu jedne moderne zemlje koju naseljava ili biva kolonizovano nekoliko desetina etnija. Sažeto su opisana i takođe poznata istorijska zbivanja, kao i stvaranje institucija i sve imućnijih slojeva iz kojih se mreška građanski način života koji mahom uspešno pretapa razne "dođoše". U literaturi je manje poznato a u ovom delu se naprosto otkriva kako opstaju vezivne životne niti na tlu koji je okupirala Hortijeva Mađarska kao saveznica Hitlerova Nemačke. Otpor okupatoru pulsira u jezgru gradova, i u crkvama, na selu, salašima, među intelektualcima, paorima, sveštenicima, zanatlijama, domaćicama, ribarima, čamdžijama... Pomaže se ne samo svojta ("Vlaovići svoga nikad ne ostavljaju"), rođaci i kumovi, već i komšije, kolege, prijatelji... Ne previđajući zločine okupacione vlasti, o kojima se inače najviše pisalo, ovde su prikazane postojane veze ne samo unutar najšire familije, uz poštovanje različitih uverenja, i ne samo među Srbima, već i kroz očuvane veze s Nemcima i Mađarima, koji su spremni da ih štite i pomažu (partizanske baze i sl.) a i sami prilaze šarolikom i širokom antifašističkom pokretu. Razni oblici solidarnosti - familijarne, komšijske, etničke, ljudske, čine ono elastično tkivo koje nakon silovitih lomova omogućuje da se obnovi zajednički život, uz poštovanje razlika i kroz potrebnu toleranciju.
Usredsređen na opisivanje realnosti autor ne previđa i zanose, ponajviše Rusijom. Vera u nju podgrevala je, kao i u drugim srpskim krajevima, verovanje da će se rat završiti brzo i trijumfalno. A kada je posle višegodišnjeg stradanja najzad stigla Crvena armija, dočekana je kao "rod rođeni", koji se nakon vekovnog očekivanja napokon pojavio.
U prvim danima oslobođenja opstajala je širina antifašističkog pokreta (i sveštenici su ulazili u novu narodnu vlast), ali s vojnom upravom i dominacijom kadrova KPJ ta osnova postaje sve uža i lomnija. Ona će bezmalo i nestati s uvođenjem obaveznog otkupa žitarica, stoke, životnih namirnica i industrijskih sirovina, te, oslanjajući se na staljinistički obračun s kulacima, nametanjem kolektivizacije, kroz nasilje, hapšenja, robijanja, torturu, konfiskacije, jednom rečju - pljačku i teror.

Skučeni vidici

nije imala kakvu političku gromadu, poput Svetozara Miletića, nego Jovana Veselinova, istaknutog partizanskog vođu, ali, kako primećuje autor, s izvesnim falinkama u partijskoj biografiji (držanje pred klasnim neprijateljem i frakcionaštvo), tako da ga je držala u šahu politička policija (ona je, uz saradnju pesnika Matije Bećkovića, napravila aferu njegovoj supruzi) što je dodatno uzdrmalo i samog Veselinova. Inače, autor ne krije da je i sam sarađivao s političkom policijom a to se vidi i kada poteže mesta iz ličnog života ljudi o kojima piše, a koja slute na poreklo iz famoznih tajnih dosjea. Najviši domet u ostvarenju težnji za autonomijom Vojvodine autor vidi nakon Pisma s najvišeg vrha SKJ (1972), koji navodno zapodeva obračun s raznim "deformacijama", a zapravo vaspostavlja moć partijske države i Titov "kult ličnosti". Na tom talasu i sam autorov alter ego,
		Pierre Auguste Renoir, Woman Reading, c. 1906-09.

Čitati, ipak

Ostavljajući po strani prelivanje koliko-toliko razboritog pamćenja u sfere mitologije primetno je da kako čitanje dalje odmiče razboritosti pa čak i pristojnih manira - nestaje. Sve je manje pluralnih izvora informacija, a sve više raznih partijskih "materijala" i kazivanja "u poverenju". Sve primetnija je skučena ideologija "vojnika revolucije" koji ne može da shvati da (jedno)partijska država ne trpi ni demokratiju pa ni federaciju, a svojom akumulacijom kapitala razara privredu i društvo, lišenih vlastitih mehanizama regeneracije (autonomije, svojine, konkurencije, kompromisa) i time srlja u krah. U međuvremenu, preobražava se u skup partijskih država, svaka od njih potencira svoju monopolističku partiju, svoju političku policiju, svoju "državnost" i svoje lojalne društvene slojeve. Na toj osnovi razmahaće se nacionalizam, populistički pokreti i populističke revolucije u svim "državnostima", ne prezajući da postanu suverene i po cenu rata. Tu je glavni izvor ratnog vrtloga u koji će se sve više uplitati i spoljni činioci. Ako se to ne vidi, dešava se i našem autoru da "reditelje i aktere krvavog pira" vidi u SAD, Nemačkoj, Austriji i Vatikanu, dakle gotovo identično ideologiji srpskog nacionalizma s kojim je u stalnoj polemici, s inače dobrim razlozima.
Istovremeno, kako se čitanje bliži kraju, sve primetnije izostaje izvesna ranije vidljiva širina u posmatranju zbivanja, a i njihovo pamćenje. Kao da je sve ono što se zbiva van partijskog kruga sasvim nevažno. U tom pogledu je, recimo, interesantno da prilikom uznošenja svetskog značaja osnivanja tribine "Socijalizam u svetu", koja je s njima na čelu započela zasedanja u Cavtatu 1976. godine, nema ni pomena o netom "ugašenoj" Korčulanskoj letnjoj školi, koja je deset godina (1964-1974) bila internacionalno središte kritičke misli. Dalje, donekle je razumljivo da se sasvim prećutkuje represija krajem šezdesetih i početkom sedamdesetih godina prošlog veka, izrazito brutalna i u Novom Sadu, u vreme kada je autor bio među najmoćnijim funkcionerima, prvenstveno prema onim tokovima u kulturi koje je vladajuća partija proglasila kao "crni talas". Manje je, pak, razumljivo da autor ne pominje ni "autonomaške" otpore za vreme i nakon Miloševićevog režima. A kada nema iole realnog uvida i u te prećutane tokove teško je zamisliti realne mogućnosti obnove normalnog života, kako je to prikazano u ranijim razdobljima. Ovako, izgleda kao da se, poput biblijskog Armagedona, desila kataklizma, nakon koje je gotovo nezamislivo kako bi život mogao iznova da započne.
Mada memoarska literatura uvek ima svoje čitaoce, i ma koliko da je danas popularna kultura pamćenja, merila vrednosti takve literature su pomerena naviše. Pomenimo samo Gintera Grasa i njegovo "ljušćenje luka", gde pomno analizira slojeve vlastite ličnosti i njihovo ukrštanje s istorijskim zbivanjima, pa se ne libi ni da "raskrinka" svoje kratkotrajno bivanje u zloglasnom SS. Posle Grasovog romana lestvica je visoko podignuta. Bilo bi pretenciozno očekivati da je i domaši a kamoli preskoči pisac manjeg dara, mada s velikom erudicijom i memorijom, ali ipak sapet partijskom ideologijom i vlastitom karijerom, usled čega njegova knjiga više liči na lukovu ikebanu negoli na ne baš ugodno "ljušćenje luka".
Ipak, ovu knjigu vredi čitati. Iako se često pominje da je u nas previše istorije, malo je onih dela koja barem otvaraju vrata razboritom rasuđivanju. To pogotovo važi za "vreme komunizma" koje je pretrpano paušalnim negacijama, kao, svojevremeno, raznim hagiografijama. A baš to razdoblje, sa svim onim što je iz njega proisteklo, ostavilo je svoj trag u nama, gomila se nekakvo presno iskustvo koje čeka na trezvenu analizu, pa i na katarzu. A zamašno delo Dušana Popovića svakako je bogat i slikovit dokument jednog dugog razdoblja, krcat impulsima života ali i snažnim talasima njegovog zatiranja. Dabome, kao i pri svakom čitanju podrazumeva se kritički odnos čitaoca.