Jedna stogodišnjica

Proteklo je čitavo stoleće otkako je u maju 1903. godine u Srbiji srušen autokratski režim Aleksandra Obrenovića. Prodori političkih sloboda omogućili su da se u avgustu te godine osnuje Socijaldemokratska partija Srbije. Veći broj sadašnjih političkih stranaka ima razloga da se seća ove stogodišnjice.
Vetrovi novih vremena jače su se osetili posle majskog prevrata. Sve potpunije su se poštovala politička prava građana. Narodna skupština se učvršćuje i kao vrhovni organ zakonodavne vlasti i kao središte za donošenje važnih političkih odluka. Političke partije deluju mnogo slobodnije nego pre. Ove promene su, kao i širenje tržišne i gradske privrede, pokazivale da se Srbija evropeizira. Među obeležja društvene modernizacije spadalo je i osnivanje Socijaldemokratske partije, članice Socijalističke internacionale. Time je nagovešteno da i u maloj, ekonomski zaostaloj i polupismenoj Srbiji počinju politički procesi tipični za javnu scenu razvijenih zemalja zapadne i srednje Evrope.
Među osnivačima Socijaldemokratske partije bilo je ljudi velike lične vrednosti. Poticali su iz različitih sredina. Od sledbenika Svetozara Markovića i Vase Pelagića, tu su bili već poznati socijalistički novinari Dragiša Lapčević i Kosta Jovanović. Pored te dvojice, kao sindikalni organizatori isticali su se Radovan Dragović, Milorad Popović i Luka Pavićević. Među osnivačima bilo je i nastavnika Beogradskog univerziteta: Nedeljko Košanin, Dragiša Đurić i Jovan Skerlić. Ubrzo su se Partiji priključili studenti: Dimitrije Tucović, Triša Kaclerović, Dušan Popović, Živko Topalović, Sava Muzikravić, Kosta Novaković, Zdravko Todorović i drugi. Iz redova radničke omladine dolazili su Blagoje Bračinac, Milorad Belić, Aleksandar Nikolić, Negoslav Ilić, Milorad Kostović, Miloš Timotić, Svetomir Ignjatović i još mnogo mladih sindikalnih pregalaca. Sve te ljude zbližavali su plemeniti ciljevi radničkog pokreta. Bili su duboko odani socijalističkim idejama. Od pomenutih, gotovo svi su celog svog veka ostali verni idealima svoje mladosti. Neki od njih postali su ličnosti istorijskog značaja. Istoričari kasnijih vremena prikazivali su ih u veoma različitom svetlu i ne uvek pravično.
Dometi tadašnje partijske politike bili su ograničeni nerazvijenošću zemlje. U Srbiji je, pre ratova, jedva bilo stotinak hiljada najamnih radnika. Ipak je partija uspevala da obezbedi po jednog ili dva poslanika u Narodnoj skupštini. Prvi poslanik bio je kragujevački lekar Mihailo Ilić, a kasnije su poslaničke mandate stekli Dragiša Lapčević i Triša Kaclerović. Njihovim trudom stranka je razradila kritičke stavove prema politici vlade za niz važnih pitanja. Pored ovog, socijaldemokrati su izdavali novine, časopise, kalendare, agitacione brošure i prevodili dela marksističke literature. Radi širenja socijalističkih ideja ulagali su veliki trud. Mada je snaga Partije tada bila mala, vođstvo se staralo da se čitav radnički pokret postavi na dobre osnove. O tome je Dragoljub Jovanović, ironično ali toplo, rekao da je sav taj rad bio dobro izvedena bura u čaši vode. Ipak, kao prenos modernih evropskih ideja u ovu sredinu, delovanje socijaldemokrata Srbije bilo je značajnije za budućnost nego za njihovo vreme. Danas će u tome videti svoju prošlost i partije koje nastavljaju komunistički pokret, i one koje iznova stvaraju socijaldemokratiju. Tu su im dalji istorijski koreni.
U ratovima od 1912. do 1918. godine nestala je Socijaldemokratska stranka Srbije. Mir nisu dočekali mnogi. Preživeli su se razišli u osnovnim političkim pitanjima. Najzad, posle 1918, nije obnavljan srpski već je stvaran jugoslovenski radnički pokret. Dimitrije Tucović je poginuo 1914. godine. Dušan Popović je umro 1918. Neki su pali u zarobljeništvo. Znatan broj se povukao preko Albanije u izbeglištvo, gde su vršili vojničke i druge dužnosti. Više njih je ostalo i u okupiranoj zemlji. Svaka od tih skupina sticala je drukčija iskustva i padala pod druge uticaje. Kada je došlo do oslobođenja i stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, socijaliste su duboko podelili uticaji ruske Oktobarske revolucije. Nekad jedinstveni, socijaldemokrati su počeli da se razvrstavaju na levičare i desničare, na revolucionare i reformiste, na ideologe diktature proletarijata i demokratske socijaliste. Razume se, politička previranja nisu bila tako jednostavna, ali su se, na kraju, ustalile takve razlike.
Prave preteče današnjih komunista-socijalista, s jedne, i današnjih socijaldemokrata, s druge strane, treba tražiti među nosiocima sukoba u radničkom pokretu Srbije iz 1919. i 1920. godine. Na predvodnike dva nepomirljiva tabora sada nijedna strana ne podseća svoje pristalice. To nije umesno. Kada bi sada u Srbiji delovala ujedinjena levica, bilo bi opravdano da se ona poziva na jedinstvenu Socijaldemokratsku partiju Srbije, kao na svoje ishodište. Ali, sadašnje podele vuku korene iz ideoloških razmimoilaženja nastalih odmah posle Prvog svetskog rata.
Levičare su tada predvodili Sima Marković, Filip Filipović, Živko Jovanović, Kosta Novaković i druge pristalice revolucionarnih ideja ruskih boljševika. Oni su govorili da posle ratnih razaranja kapitalistička privreda uopšte ne može da se obnovi i da je za Jugoslaviju jedini izlaz u proleterskoj revoluciji, diktaturi proletarijata i uvođenju socijalizma. Partiju tako pretećeg držanja zabranila je vlada i komunisti su delovali kao ilegalna partija sve do rata 1941. godine. Posle Drugog svetskog rata Komunističkoj partiji Jugoslavije pružila se istorijska prilika da izgrađuje socijalizam. Kao i u drugim zemljama istočne Evrope, pokušaj je propao. Bivši komunisti organizovali su socijalističku partiju i usvojili program za demokratizaciju zemlje i preobražaj društvene svojine u privatnu i planske privrede u tržišnu. Za deset godina, koliko je bila na vlasti, Socijalistička partija je svoj program sprovodila veoma oprezno i sporo. Više zanimanja pokazala je za nacionalne sukobe nego za društveni preobražaj. To se i moglo očekivati od partije čije članstvo vidi svoju misiju u demokratskoj evoluciji društva proizašlog iz partizanskog rata, samoupravnog uređenja i politike nesvrstanosti. Za njih bi bilo politički neprikladno da se pozivaju na osnivače Komunističke partije, ideologe diktature proletarijata, kao na svoje preteče iz 1920. godine. Prikazujući se kao socijalisti evropskog tipa, oni će radije isticati da su izdanak Socijaldemokratske partije Srbije iz 1903. nego sledbenici revolucionarnih levičara iz 1920. godine.
Grupe desničara predvodili su Vitomir Korać, Dragiša Lapčević, Nedeljko Košanin, Živko Topalović i drugi koji nisu verovali u mogućnosti skore proleterske revolucije u Jugoslaviji. Oni su se posvetili poslovima poboljšanja zakona za zaštitu radnika, organizacije sindikata, ustanova socijalnog osiguranja, radničkih komora i stvaranju radničkih društava za kulturu i sport. U ratu od 1941. do 1945. godine socijalisti su pristajali uz Vladu Jugoslavije u emigraciji. Očekivali su da će uticaj zapadnih zemalja obezbediti demokratsko uređenje posleratnog sveta. Oni su dobro znali šta će se zbiti u zemlji ako komunisti dođu na vlast. Međutim, po dogovoru velikih sila, prostor većeg dela Balkana prepušten je operacijama Crvene armije i kasnijem političkom uticaju Sovjetskog Saveza. Pritisak s istoka zbrisao je Socijaldemokratsku, kao i sve druge demokratske stranke u Jugoslaviji. Današnji socijaldemokrati imaju za sobom 45 godina prekida u političkom delovanju. Ni oni ne vide sebe kao naslednike demokratskog socijalizma iz vremena između dva svetska rata. Ali, rado će se sećati da su nastavljači tradicija Socijaldemokratske partije Srbije osnovane 1903. godine.
Sve pristalice političkih sloboda i demokratskih ustanova u Srbiji imaju razloga da pominju stogodišnjicu majskog prevrata. To obavezuje i sve grupe socijaldemokrata, kao i sve grupe doskorašnjih komunista. U 2003. godini gotovo sve političke partije zaklinju se u demokratiju. Stoga ih obavezuje sećanje na povoljni zaokret iz 1903. godine još i zato što je tragičnih posrnuća u istoriji srpskog naroda bilo mnogo više.