Praktička nemoć praxis/levičarskog uma
Ako praksis marksističke i levičarske, socijalističke ideje možda i nisu konačna rešenja bitnih socijalnih i ideoloških problema istorije, čoveka i sveta, nesumnjivo je da je predmet njihove bespoštedne kritike aktuelan i savremen, a time i potreba istorijske, globalne trans - kapitalističke alternative.
„[...] polazilo se od toga da su teorijski problemi životno važni, da odlučujemo o svojoj sudbini, sudbini svojih potomaka i vjerovatno cijele države, država, pa i svijeta[...] megalomanija profesionalna bolest filozofa, bolest koju vidimo na svakom skupu[...]” 1
Nadežda Čačinović: Godine sa „Praxisom“
U vlastitoj dugoj istoriji razvijana fundamentalna filozofska samorefleksivna spoznaja sopstvene biti i specifične razlike, u odnosu na sve druge oblike i stupnjeve ljudske racionalne delatnosti, zasnovana je na njenoj sposobnosti da samu sebe radikalno kritički problematizuje i celovito umski promišlja, preispituje i ocenjuje. Osim zajedničkog načelnog stava i zahteva da kritičko aksiološko prosuđivanje filozofske delatnosti mora biti autonomno, zbog vremenske uslovljenosti samospoznaje i principijelne slobodne, individualne misaone pozicije, onemogućeno je postojanje idejnog jedinstva i opšte saglasnosti među filozofima kada je reč o odgovorima na pitanja određenja pojma, predmeta, metode, zadatka, svrhe i važnosti filozofije za ljudski istorijsko-društveni svet. Međutim, tradicionalna delegitimacija izvanfilozofskih, svakodnevno - životnih kriterija vrednosnog ocenjivanja značaja i svrhe njenog postojanja i misaonog rada ne samo što nije shvaćena i prihvaćena u neakademskoj javnosti i predstavlja predmet raznovrsnih bezumnih, destruktivnih objekcija, nego, kao što ćemo videti na primeru praksisovaca, ona ima i specifične stručne protivnike.
Neizbežnost kritičkog dijaloga
Bitna konsekvencija predočene autentično filozofske vremenite samokritičke delatnosti i subjektivnih ograničenosti slobodoumnih mislilaca manifestuje se u pluralizmu koncepcija, neizbežnosti progresivnog, kritičkog, dijaloga različitih, suprotstavljenih i protivrečnih savremenih misaonih orijentacija i njihovih interpretacija i vrednovanja rezultata vlastitih prethodnika, pa prema tome i nasleđa praxis, marksističke pozicije.
Aktuelni i potonji temeljni i sistematični istraživači naznačenog razdoblja jugoslovenske istorije filozofije i društvene teorije načelno metodski moraju biti svesni da je od ključne važnosti razmatranje da li se postojeća osporavanja i odbrane, koje se iznose s međusobno nesvodivih, takođe upitnih i diskutabilnih stanovišta, zasnivaju na logički valjanim i faktički zasnovanim argumentima, ili je reč o prividno naučnim starim i novim oblicima dogmatske, ideološke totalne i totalitarne negacije ili afirmacije. |
 |
| Oleg Dergachov/ Kanada |
|
Polazeći od načelnog, spekulativnog metodskog istorijsko - dijalektičkog uverenja o nezaustavljivom progresu ljudskog znanja, s lakoćom se može izvesti zaključak da ono što su praxis mislioci napisali i izgovorili nije u potpunosti pogrešno i netačno, kao što, samim time, nije u potpunosti ni valjano i istinito, iako su neki među njima možda i verovali da su otkrili nepobitni idejni osnov. Stoga, posao sadašnjih i budućih generacija serioznih, stručnih proučavalaca biće da celovito, kritički obrazloženo, s jedne strane ukažu na bitne ograničenosti, jednostranosti i zastarelosti jugoslovenske marksističke, humanističke praksis orijentacije, a s druge strane da istaknu njene vrednosti, misaona dostignuća i doprinos razvoju levičarske filozofske i društveno - naučne teorijske kulture.
Izdvajanjem bitnih delova uvodnog programskog teksta prvog broja časopisa Praxis i analizom za temu relevantne obimne klasične i recentne literature u ovom tekstu pokušaćemo da na koncizan način odgovorimo na sledeća pitanja, koja u svojoj biti, po našem shvatanju, sačinjavaju teorijsko problemsko jezgro, neprepoznato od strane mnogobrojnih tumača kao krucijalno za razumevanje savremene trajne i duboke egzistencijalne krize levice u tzv. post - socijalističkom, tranzicionom srbijanskom društvu: Ko su bili, šta su hteli i šta su postigli autentični praksis i opštije i dugoročnije posmatrano, istinski levičarski kritički, demokratski i humanistički orijentisani intelektualci ? Da li je glavni predmet njihovog misaonog interesovanja aktuelan u savremenom svetu, ili je ta misaona orijentacija u potpunosti prevaziđena i stvaralački neprimenljiva ?
O vlastitim osnovnim teorijsko-praktičkim intencijama i motivima pokretanja časopisa, u pomenutom uvodnom tekstu prvog broja
Praxisa članovi redakcije napisali su sledeće: „ [...] časopis koji nije samo filozofski, nego raspravlja i o aktuelnim problemima jugoslovenskog socijalizma i suvremenog svijeta i čovjeka [...] smatramo da je prvenstven zadatak marksista i socijalista pojedinih zemalja da uz opće probleme suvremenog svijeta kritički osvijetljavaju probleme svoje vlastite zemlje. Primarni je zadatak jugoslavenskih marksista, na primjer, da kritički raspravljaju o jugoslovenskom socijalizmu. Takvim kritičkim raspravljanjem jugoslovenski marksisti mogu najviše pridonijeti ne samo svom vlastitom već i svjetskom socijalizmu [...] Naša je osnovna želja da prema svojim mogućnostima pridonesemo razvoju filozofske misli i ostvarenju humane ljudske zajednice [...] Želimo filozofski časopis u onom smislu u kojem je filozofija misao revolucije: nepoštedna kritika svega postojećega, humanistička vizija doista ljudskog svijeta i nadahnjujuća snaga revolucionarnih djelovanja [...] smjeramo na izvornog Marxa [...] Bez razumijevanja biti Marxove misli nema humanističkog socijalizma [...] Nije nam stalo do konzerviranja Marxa, već do razvijanja žive revolucionarne misli inspirisane Marxom. Razvijanje takve misli zahtijeva široku i otvorenu diskusiju [...] o aktuelnim problemima suvremenog svijeta i čovjeka.“ 2
Potreban humanistički socijalizam
Ističu presudnu važnost i značaj vlastite filozofske delatnosti za uspeh stvaranja autentično ljudske socijalne zajednice, a razloge predočenih postavljenih osnovnih, rukovodećih teorijskih ciljeva i zadataka objašnjavaju na sledeći način: „Socijalizam je jedini ljudski izlaz iz teškoća u koje se zaplelo čovječanstvo, a Marxova misao - najadekvatnija teorijska osnova i inspiracija revolucionarnog djelovanja. Jedan od osnovnih izvora neuspjeha i deformacija socijalističke teorije i prakse u toku posljednjih decenija treba tražiti baš u previđanju „filozofske dimenzije“ Marxove misli, u otvorenom ili prikrivenom negiranju njene humanističke biti. Razvoj autentičnog, humanističkog socijalizma nemoguć je bez osnove i razvoja Marxove filozofske misli, bez produbljenijeg proučavanja djela svih značajnih marksista i bez doista marksističkog, nedogmatskog i revolucionarnog pristupa otvorenim pitanjima našeg vremena [...] ni u onim zemljama gde se vrše napori za ostvarenje doista ljudskog društva, naslijeđeni oblici nehumanosti nisu savladani [...] Filozof ne može ravnodušno promatrati sva ta zbivanja [...] zato što su u korijenu svih tih teškoća problemi čije je rješenje nemoguće bez sudjelovanja filozofije[...]“3
Dakle, po vlastitom samorazumevanju i samoodređenju autentični praksisovci bili su jugoslovenski, nedogmatski, izvorno marksistički, stvaralački, progresivni humanistički mislioci socijalističke revolucije koji su verovali u presudnu važnost i moć vlastite slobodne, bespoštedne kritike postojeće zbilje kao odlučujućem doprinosu rešavanju teorijskih i praktičkih problema u procesu osmišljavanja i inspirisanja ostvarivanja epohalno nove, istorijski više istinski humane ljudske zajednice u jugoslovenskim i svetskim okvirima. U svojoj knjizi naslovljenoj Izvan povijesnog događanja, sredinom devedesetih godina prošlog veka, nakon tragičnih istorijskih negacija svih temeljnih ideja i vrednosti za koje su se zalagali, braneći ideju istinske levice, kompromitovane ne vlastitom krivicom, od vladajućih nacionalističkih ideoloških manipulacija javnim mnjenjem, Milan Kangrga je napisao da su praksisovci: „ [...] bili najradikalniji i najtemeljniji kritičari birokratske kontrarevolucije, koja je nastupala pod ideologijskom formom socijalizma.“4 |
 |
| Vladimir Kazanevsky/ Ukrajina |
|
Anticipacija istorijskih procesa
Vremenski i sadržajno obuhvatnije shvaćeno praksisovci, kao najznačajniji jugoslovenski i u potonjim istorijskim razdobljima levičarski, socijalistički, humanistički i demokratski orijentisani filozofi i sociolozi, te njihovi nedogmatski sledbenici, i pored svih individualnih idejnih razlika i misaonih transformacija, koje proizlaze iz rukovodećeg principa slobodnog, kritičkog mišljenja, delili su i dosledno, hrabro, društveno angažovano branili neka osnovna uverenja, vrednosti i ciljeve. Zalagali su se za slobodu kritičke misli i svestranog stvaralaštva kao pretpostavke ostvarivanja demokratske, samoupravne, autentično ljudske zajednice. Suprotstavljali su se starim i novim oblicima oficijelnih, dogmatskih ideologija. Svesni po sebe veoma štetnih posledica, požrtvovano su pružali otpor neograničenoj, samovoljnoj vlasti i stradali zbog toga. Bili su protiv kršenja i negiranja u praksi demokratskih, humanističkih, civilizacijskih vrednosti, otuđenja i obespravljivanja čoveka, ideološko - propagandnih manipulacija javnosti, primitivizma, nepravde, gluposti, anomije, kulta ličnosti, beskrupuloznosti u međuljudskim i međunarodnim odnosima, svih oblika dominacije, agresivnog nacionalizma, nasilja, kriminala i korupcije, kapitalističke ekonomske eksploatacije i imperijalizma, ugnjetavanja, ponižavanja i patnje ljudi, te nasilja i materijalne i duhovne bede. Takođe, protivili su se starim i novim oblicima autoritarnosti, netoleranciji, sekularizaciji društvenog i privatnog života, ratu, mržnji, partokratskim kriminalno-koruptivnim državnim i privredno-društvenim sistemima, tj. svim oblicima društveno - istorijskih negativnosti, protivrečnosti i bezumlja od tzv. real - socijalističkog poretka do današnjeg tzv. tranzicionog društva kojima je u osnovi zajedničko nepoštovanje univerzalno - ljudskih, kulturnih vrednosti.
Vlastitim programskim, javno angažovanim praktičkim ciljevima i tradicionalno marksističkim shvatanjem filozofije koja nije samodovoljna, samosvrhovita akademska disciplina otuđena od bitnih životnih istorijsko-društvenih problema, nego predstavlja sastavni deo revolucionarnog samoproizvođenja čoveka sebe i svog sveta, praksisovci su postavili izvanstručno merilo vrednosnog ocenjivanja vlastite misaone delatnosti. Smatrali su da njihovo trans - filozofsko mišljenje revolucije daje odgovore na bitne ljudske egzistencijalne potrebe i da je od odlučujuće važnosti za razrešenje suštinskih problema jugoslovenskog socijalizma u teoriji i praksi, a time i za istinsko ostvarenje autentične ljudske zajednice slobodnih ličnosti. Odgovor na pitanje da li je jedna filozofska koncepcija anticipirala socijalne i istorijske procese, bitne tendencije preobražaja sveta, novu epohu, te da li se ozbiljila ili je ostala utopistička fantazmagorija, za Predraga Vranickog predstavlja odlučujući kriterij objektivne, kritičke ocene njene veličine, koji možemo primeniti i na interpretaciju praksis marksističke i uopšte levičarske, socijalističke orijentacije: „ [...] koliko je pojedina filozofska misao bila misao svog vremena i kakvo je djelovanje imala ne samo u tom vremenu nego i nakon njega [...] ne postoji plodna ideja ako se ne ostvari [...] Ideje bez objektivizacije [...] ostaju puke maštarije, bez ikakvoga djelovanja [...] Ali svaka ideja, ako se ne ostvari u realnoj praksi, ostaje samo puka ideja bez ikakve djelotvornosti i značenja. A da bi neka ideja postala plodna, mora postojati objektivna historijska praksa (materijalna, ekonomska, politička itd.) koja „traži“, postavlja pred čovjeka problem da se nastala protivrječja u toj praksi riješe. I samo ona ideja koja je pravo rješenje jest velika, odlučujuća i stvaralačka ideja“5
Borba za bolji svet
Citirano poimanje ključnog kriterija objektivnog vrednosnog ocenjivanja filozofskih koncepcija uopšte, analitički primenjeno na biografije doslednih i javno kritički angažovanih u rešavanju bitnih teorijskih i socijalnih životnih pitanja svog vremena, praksis i generalno istinski levičarski vrednosno orijentisanih intelektualaca, na žalost, vodi nas do zaključka da je njihova bitna, zajednička i trajna karakteristika sadržana u činjenici permanentne otuđenosti od vlastite ljudske praktičke biti. Svojstvena im je, u istraživanjima nespoznata suštinski važna i danas prisutna, nemoć i neuspeh ozbiljenja samopostavljenih osnovnih programskih humanističkih i slobodarskih praktičkih intencija i ciljeva, a time i delatnog samoostvarenja smisla i svrhe vlastite celovite ljudske autentične, stvaralačke i samostvaralačke egzistencije. Odbijajući da budu ideolozi i apologeti postojećeg u službi interesa vladajućih klasa, predstavljali su nepomirljivu, bitnu misao koja principijelno i bespoštedno kritički, emancipatorski i humanistički sagledava negativnosti i protivrečnosti zbilje. Zalagali su se za suštinski drugačiji, ljudskiji, slobodniji i pravedniji svet, nastojeći da radikalnim mišljenjem progresivno idejno utiču na povesnu samoemancipatorsku borbu obespravljenih, dehumanizovanih, poniženih i ideološki izmanipulisanih za vlastitu ljudsku, generičku suštinu samodelatnog proizvođenja sebe i svog sveta. Božidar Jakšić je u svojoj zadivljujuće sadržajnoj i obimnoj studiji o društveno - istorijskom i kulturnom fenomenu praxisa veoma precizno i sažeto definisao moralni i intelektualni habitus jugoslovenskih, nedogmatskih marksističkih filozofa i društvenih teoretičara: „Velika većina praksisovaca je živela i borila se za taj bolji svijet slobode, stvaralaštva i pravde.“6
 |
| Slobodan Obradović/ Srbija |
Međutim, uvek su bili i ostali društveno - politički marginalizovana, malobrojna, na magistralne idejne tokove bez velikog uticaja, teorijska, metafizička bića, tj. objekti bitnih istorijskih, lokalnih i globalnih, događaja i procesa, nemoćni da inspirišu socijalne i političke pokrete na radikalnu negaciju nedemokratskih, neslobodnih i nepravednih, korumpiranih i kriminalizovanih poredaka međuljudskih odnosa, od tzv. real - socijalističkog do današnjeg postoktobarskog tranzicionog. Reč je o šest decenija dugoj drami humaniteta južnoslovenskih naroda, sadržanoj u praktičkoj nemoći i neuspehu ozbiljenja istinskog levičarskog uma koji je težio objektivnom, pojmovnom, istinitom saznanju stvarnosti, odbrani opštosti, principa i vrednosti od njihove izdaje i izopačenja u zbilji. Pri tome se sukobljavao s ideologizovanim razumom podređenim vladajućim političkim i ekonomskim partikularnim i posebnim, sebičnim klasnim interesima, koji je, kao instrument njihove volje, imao zadatak da skriva istinu, te opravdava i brani postojeće socijalno ustrojstvo.
Državno onemogućavanje praxisovaca
Milovan Đilas bio je prvi radikalni kritičar staljinističkog karaktera vladajućeg hijerarhizovanog, birokratizovanog, privilegovanog i od građana otuđenog državno - partijskog vrha, kojem je i sam pripadao, zbog izneverene slobode, jednakosti i pravde, tj. osnovnih principa i vrednosti socijalističke revolucije u društvenoj praksi. On ujedno predstavlja simbol nemoći i poraza istinski levičarskog kritičkog i samokritičkog, principijelnog uma, egzemplar realne soc-realističke društvene negacije ideje čoveka kao bića prakse koji samoproizvodi sebe i svoj svet, kao i opomenu svima da je neprihvatljiva autonomna javna kritika suprotnosti ideala i zbilje. U Titovoj Jugoslaviji vladajuća jednopartijska klasa monopolizovala je mišljenje i delovanje, ukinula slobodu principijelnog, progresivnog, emancipatorskog, kritičkog misaonog istraživanja i javnog vrednosnog ocenjivanja postojeće stvarnosti, te otvorenu, ravnopravnu, dobronamernu raspravu slobodnih ličnosti o bitnim pogreškama i devijacijama u vladajućoj teoriji i praksi tzv. jugoslovenskog real - socijalizma. Nesposobni za liberalizaciju i demokratizaciju, tj. ograničenje vlastite moći, javnu kontrolu i pozivanje na odgovornost zbog izneverenih ideala i vrednosti slobode, pravde, jednakosti i ravnopravnosti, sve kritičke, poštene i dobronamerne oponente, koji su ugrožavali njihove sebične materijalne interese, elitni socijalni položaj i temelj vlasti, proglasili su za opoziciju, revizioniste, izdajnike, neprijatelje, ideološko - politički ih napadali, zatvarali i društveno izopštavali. Dehumanizacija i desubjektivizacija velike većine građana, a pogotovo vrhunskih levičarski orijentisanih intelektualaca, predstavljala je u biti zbiljsku socijalnu negaciju uma, istinske kulture i ideje čoveka kao slobodne, celovite, stvaralačke ličnosti, a time i osnovnog uslova realnog pokušaja razvitka istinske socijalističke misli i prakse izgradnje humanih, demokratskih, pravednih, međuljudskih društvenih odnosa.
Stoga, praksisovci su, iako najkvalitetniji jugoslovenski stvaralački marksistički filozofi i sociolozi svetskog renomea, bili onemogućeni da delatno ostvaruju vlastite proklamovane programske humanističke i demokratske namere, zadatake i ciljeve odbrane autentično socijalističkih principa i vrednosti, tj. izvorne marksove filozofske misli od izopačenja i pretvaranja u sluškinju politike, dogmatsku ideološku manipulaciju javnim mnjenjem i legitimaciju i apologiju postojeće stvarnosti: „Umesto odricanja od rigidnosti poretka, vlast je sve očiglednije odustajala od izvornih ideja i načela emancipacije. Ali te ideje nisu presahle [...] Režim je bio uzdrman potkopavanjem dogmatske ideološke legitimacije i oblikovanjem novih merila legitimnosti oslonjenih na načela čovekove slobode i konkretne borbe za emancipaciju.“7 Kritičko teorijsko sukobljavanje praksisovaca sa represivnom vladajućom klasom i radikalno osporavanje postojeće pseudo - socijalističke teorije i prakse, bilo je osuđeno na neuspeh, kao i kod njihovih velikih prethodnika, a time je posledično, po njihovom uverenju bilo sprečeno stvaranje realnih, bitnih uslova razrešenja protivrečnosti, problema i sistemskih kriza u izgradnji istinski humane, demokratske, pravedne, transetničke, umne besklasne zajednice ravnopravnih ljudskih ličnosti, samoupravljajućih bića prakse.
Nacionalizam bio jači
Pitanja alternativne istorije SFRJ na koja nikad, ili veoma teško i problematično, možemo dobiti pouzdane odgovore glase: Da li bi se jugoslovenski, socijalistički, nadnacionalni samoupravni projekat autentično ljudske, demokratske i pravedne zajednice uspešno realizovao da je dozvoljena svestrana autonomna stvaralačka delatnost, javni produktivni marksistički dijalog i uvažavanje najumnijih, nedogmatskih, svetski priznatih intelektualaca u oblasti društvenih nauka? Da li bi se na taj način razrešili bitni društveno - ekonomski, politički i kulturni problemi, protivrečnosti i pogreške, te sprečile duboke sistemske krize, nacionalističke tenzije, antagonizmi i animoziteti, a time i katastrofalne posledice i tragičan kraj ideje bratstva i jedinstva u građanskom ratu koji su izazvala republička, nacionalizovana i autoritarna rukovodstva ?
Devedesetih godina prošlog veka malobrojni, kulturno marginalizovani praksisovci, bez velikog društveno - političkog uticaja, dosledni svojim misaonim pozicijama, i uopšte istinski levičarski, demokratski orijentisani humanistički intelektualci bili su žestoki protivnici nacionalizma, šovinizma, mržnje, rata, zločina, ideološke manipulacije i apologije postojeće korupcije i kriminalizacije društva, tj. vladajuće bezumne teorije i nečovečne prakse u međuljudskim odnosima. Međutim, kao i u prethodnom periodu, bili su sistemski otuđeni od vlastite autentične ljudske egzistencije, nemoćni i neuspešni u delatnim nastojanjima da, kao alternativa duhovnoj i političkoj zbilji ostvare svoje namere i bitno utiču na javno mnjenje, stvaranje duha vremena i ključnih istorijskih događaja i procesa: „ Odgurnuli su nas. Prihvatili su njih. Nismo se uspjeli održati. Oni su bili brojniji, podržaniji, jači. Ovo je uz ostalo zapis o našem neuspjehu [...] Nama slični su, uostalom, oduvijek propadali u politici.“ 8
Nakon dvehiljadite godine suprotno revolucionarnim petooktobarskim očekivanjima i obećanjima stvaranja slobodnog, demokratskog, humanog i pravednog društva, u današnjoj, na totalnoj korupciji i kriminalu stvorenoj i legalizovanoj tzv. postsocijalističkoj tranzicionoj srbijanskoj stvarnosti, na delu je ponovo neljudska socijalna praksa. Ideološke dogme novouspostavljene vladajuće privilegovane, samovoljne društveno-političke elite o bezalternativnosti postojećeg sveta, o nužnosti pokoravanja malih i slabih i njihovoj neizbežnoj integraciji u pobednički, globalizovani imperijalistički, socio-darvinistički poredak, kao i neupitna vera u funkcionisanje pravnih, ekonomskih i političkih liberalno - demokratskih principa u međunarodnim odnosima, dominiraju javnim diskursom. Stoga, kao i u ranijim istorijskim razdobljima, slobodna, skrupulozna, humanistička levičarska kritika svega postojećeg, iako u javnosti ne svojom krivicom kompromitovana, opet predstavlja nepoželjnu opoziciju jer je u suštinskom protivrečju s ličnim i grupnim interesima ideološke manipulacije, očuvanja, proširenja i uvećanja moći, vlasti, profita i materijalnog blagostanja domaćih i stranih upravljača i gospodara naših sudbina: „ Ovako opšteprihvaćena koncepcija tranzicije u 2000. godini sama po sebi govori o potpunom odsustvu kritičkog promišljanja i bivšeg „realnog socijalizma“ i postmodernog kapitalizma, isključivši svaku mogućnost otkrivanja alternativnih paradigmi na osnovu kojih bi se izgrađivali novi društveni sistemi i ostvarivali univerzalni emancipatorski ciljevi.“9
Praxis - emancipatorska filozofija
Upotrebom svih raspoloživih sredstava, sistematski i metodski sofisticirano, kontrolisano je i eliminisano svako radikalno misaono suprotstavljanje koje kritički vrednosno prosuđuje zbilju jer bi svojom težnjom ka otkrivanju istine i odbranom univerzalnih ljudskih vrednosti mogla da inspiriše opljačkane, obespravljene, ideološki i medijski izmanipulisane tzv. tranzicione gubitnike i dehumanizovane stanovnike drugih država da se klasno osveste i politički organizovano bore za vlastitu ljudskost i dostojanstvo. Časni i pošteni, humanistički orijentisani, dosledni levičarski intelektualci pišu i debatuju kritički o najznačajnijim lokalnim i globalnim problemima čoveka, društva i sveta na početku 21. veka. Govore o mogućim novim povesnim alternativama i perspektivama čovečanstva, o potrebi za boljim, humanijim i pravednijim svetom od vladajuće planetarne kapitalističke ideologije i prakse koja finansijski, politički i vojno porobljava, eksploatiše i dehumanizuje većinu čovečanstva, instrumentalizujući nauku, tehniku, tehnologiju, države i medije za vlastite egoističke, iracionalne svrhe beskonačnog uvećavanja vlasti, moći i bogatstva.
Na kraju svoje poslednje, za života objavljene, knjige pod naslovom Spekulacija i filozofija, Milan Kangrga je samokritički rezimirao i ocenio rezultate vlastitih višedecenijskih intelektualnih i delatnih, tj. praktičkih nastojanja i borbe za stvaranje bitno drugačijeg i boljeg sveta od postojećeg, sledećom tvrdnjom: „ Nešto na kraju ipak treba još razjasniti kako autor ne bi ispao-pretenciozan! Sad moram reći: ja, jer se to mene osobno tiče, čitavim mojim zalaganjem i svime što sam dosad napisao i u životu htio i za što sam se zalagao, ostajem svim time poput svih ovdje kritiziranih filozofa i – „inih“ tzv. intelektualaca u Hrvatskoj- također pravi ideolog i to time i zato što ovo moje „pisanje“ i sva ova moja „spekulacija“ ne mijenja ni dlaku u životu uopće[...]“ 10
Iz svega do sada rečenog logički slede određena pitanja, na koja u ovom tekstu možemo odgovoriti samo u nagoveštajima mogućeg pravca istraživanja: zašto se nisu ostvarili humanistički principi, vrednosti i utopijska vizija istinski ljudske, pravedne, demokratske zajednice slobodnih ličnosti ? Zašto su se emancipatorski ciljevi u konkretnoj istorijsko - društvenoj i političkoj praksi stalno pretvarali u vlastitu negaciju i nesavladivi rascep između uma i zbilje? Zašto su vrhunski praksis i uopšte dosledni i pošteni levičarski intelektualci bili bez velikog uticaja, nemoćni i neuspešni u svojim namerama i delatnim nastojanjima ozbiljenja uma u različitim istorijskim razdobljima od polovine 20. veka do danas ? Da li u traženju odgovora na postavljena pitanja treba poći od kritičke tematizacije valjanosti temeljnih praxis marksističkih i levičarskih filozofskih pretpostavki, spoznaja, kategorija, bitnih koncepcijskih pogrešaka i uverenja o mogućnosti praktičnog ostvarenja radikalno drugačijeg, novog sveta i čoveka? Čoveka koji prekida perpetuiranje, u dosadašnjoj istoriji, dominirajućih i raznovrsnih oblika nečovečnog ponašanja čoveka prema čoveku?
Da li je u osnovi reč o problematičnom racionalističkom, filozofsko - antropološkom, idealističkom, necelovitom, delimično tačnom, tj. redukcionističkom poimanju i određenju suštine čoveka, a time i istorije i sveta? Da li se previđa kompleksnost ljudskog duševno - duhovnog života i potcenjuje važnost određenih svevremenih iracionalnih, volitivno - emocionalnih strukturalnih psihičkih negativnih karakteristika i motivacionih delatnih pokretača, koji su se, neuslovljeni stupnjem civilizacije i kulture, stalno ispoljavali i bitno određivali međuljudske i međunarodne odnose u dosadašnjem istorijskom iskustvu? Na početku svoje voluminozne i teorijski inspirativne
Filozofije historije Predrag Vranicki je na primeru drugog, velikog dvadesetovekovnog istorijskog ratnog zla u međuljudskim odnosima, samo konstatovao i opisao začuđujući paradoks radikalne negacije duhovnog, građanskog humanističkog idejnog i vrednosnog temelja zapadne, globalizujuće civilizacije, ali ga ipak nije misaono produbio i pokušao objasniti s obzirom da je nepokolebljivo optimistički verovao u prosvetiteljske ideje i demokratsku budućnost sveta: “Ta zbivanja su samo pokazala što čovjek još može učiniti. Do kakvih se tamnih ponora može spustiti, i to ne primitivni, neobrazovani i kulturno zaostali [...] nego čovjek najvišega stupnja razvoja u dosadašnjoj historiji, europski čovjek [...]To je samo pokazivalo da velike ideje humanizma, koje su još bile zapisane u mnogim spisima kršćanske i filozofsko - humanističke tradicije, kao i na zastavi francuskih građanskih revolucionara, nisu još, i nakon toliko stoljeća, prožele ljudske duše i srca.“ 11
Aktuelan i danas
Da li se u predočenim, ljudskoj prirodi bitno pripadajućim, protivrečnostima praktičkog bića čoveka kriju dubinski objektivni razlozi neostvarivanja i realne nemogućnosti istorijsko - društvenog humanističko - emancipatorskih, prosvetiteljskih, demokratskih, marksističkih, ali i izvorno liberalno - građanskih načela i vrednosti, a time i bitno novog, drugačijeg sveta od dosadašnjeg u kome su ljudi jedni druge, uz relativno kratke prekide, obespravljivali, ponižavali, porobljavali, potčinjavali, eksploatisali i istrebljivali, tj. dehumanizovali? U savremenom svetu, takođe, oficijelno proklamovana liberalna humanistička i prosvetiteljska načela i vrednosti nisu rukovodeće norme ponašanja, u međuljudskim i međunarodnim odnosima čovek nije najviša vrednost, cilj i smisao delanja. Globalni rivalitet i borba vladajućih beskrupuloznih klasa konkurentskih, kapitalističkih imperijalnih država, kreira svetske istorijske događaje i procese i određuje sudbinu većine čovečanstva. Ona je vođena iracionalnom nezadovoljivom željom i patološkim ambicijama beskonačnog uvećavanja i proširenja sopstvene ekonomske i političke vlasti, moći i profita i uzrokuje obespravljivanje, dehumanizaciju i instrumentalizaciju velikog dela čovečanstva, za vlastite egoističke ciljeve i svrhe.
Stoga, ako praksis marksističke i levičarske, socijalističke ideje možda i nisu konačna rešenja bitnih socijalnih i ideoloških problema istorije, čoveka i sveta, nesumnjivo je da je predmet njihove bespoštedne kritike aktuelan i savremen, a time i potreba istorijske, globalne trans - kapitalističke alternative: „Suvremeni svijet još je uvijek svijet ekonomske eksploatacije, nacionalne neravnopravnosti, političke neslobode, duhovne praznine, svijet bede, gladi, mržnje, rata i straha [...] “12
Milan Đorđević
Citati:
- Nadežda Čačinović Godine sa Praxisom, U: Filozofija Prakse, prir. Nenad Daković, Dom omladine Beograda, 2011., str. 214
- Božidar Jakšić, Praxis-mišljenje kao diverzija, Službeni glasnik, 2012., str. 391-392
- Božidar Jakšić, Praxis-mišljenje kao diverzija, Službeni glasnik, 2012., str. 392-393
- Milan Kangrga, Izvan povijesnog događanja, Feral Tribune, Split, 1997., str 107.
- Predrag Vranicki, Filozofija historije, Golden marketing, Zagreb, 2003., str. 13, 611
- Božidar Jakšić, Praxis-mišljenje kao diverzija, Službeni glasnik, 2012., str. 19
- Nebojša Popov, Praksis i antipraksis. Prilog ispitivanju jednog jugoslovenskog paradoksa, U: Praxis društvena kritika i humanistički socijalizam, ur. Dragomir Olujić Oluja, Krunoslav Stojaković, Rosa Luxemburg Stiftung, Beograd, 2012., str. 92,93
- Predrag Matvejević, Requiem za jednu ljevicu, U: Praxis društvena kritika i humanistički socijalizam, ur. Dragomir Olujić Oluja, Krunoslav Stojaković, Rosa Luxemburg Stiftung, Beograd, 2012., str. 21
- Zagorka Golubović, Kritička filozofija u periodu postsocijalističke tranzicije U: Praxis društvena kritika i humanistički socijalizam, ur. Dragomir Olujić Oluja, Krunoslav Stojaković, Rosa Luxemburg Stiftung, Beograd, 2012., str. 119
- Milan Kangrga, Spekulacija i filozofija, Službeni glasnik 2010., str 401-402
- Predrag Vranicki, Filozofija historije, Golden marketing, Zagreb, 2003., str. 8,9
- Božidar Jakšić, Praxis-mišljenje kao diverzija, Službeni glasnik, 2012., str. 392
