U domenu jugoslovenskih studija "postoji tendencija da se 'istorija čita unatrag', ignorirajući alternative dominantnim nacionalističkim diskursima i politika tokom istorije Jugoslavije."2 Međutim, ako sveobuhvatno analiziramo raspad Jugoslavije, antinacionalističke, demokratske i projugoslovenske tendencije treba smatrati bitnim delom tog kompleksnog mozaika. Oni su paralelni tok koji je od kasnih 1980-ih pokušavao neutralizirati porast nacionalizma i militarizma. 
Od izuzetne je važnosti - barem delimično - smanjiti dominaciju etno-nacionalne paradigme u sferi tz. jugoslovenskih studija, tim što bi se posvetila pažnja antinacionalističkim strujama u okviru progresivnog jugoslovenstva, kao suprotni pol ili pandan institucionalnom/socijalističkom jugoslovenstvu. Do 1990, ovaj drugi je oličavao specifičnu jugoslovensku kombinaciju etno-nacionalne i klasne paradigme, dok je prvi ujedinjavao različite liberalne ideje ili ideje radikalne levice koje su nastojale reformirati nestabilnu federaciju. Nakon što je klasna paradigma počela gubiti svoju relevantnost, institucionalno/socijalističko jugoslovenstvo počelo je gubiti svoje ideološko jezgro, bez novog, konsenzualno dogovorenog političkog sadržaja da ispuni prazan prostor. Reformističke, demokratizirajuće i projugoslovenske inicijative o kojima će biti reči, ne samo što su ušli u trku

faktora: 1) mnogi Jugosloveni bili su socijalizirani u sustavu koji je od 1974 nadalje funkcionirao kao de facto konfederacija i promovirao je "jugoslovenski socijalistički patriotizam", umesto osećaja jugoslovenske pripadnosti, i 2) projugoslovenske kampanje i inicijative bile su predvođene od strane antinacionalističkih protivnika režima (bivši šezdesetosmaši, praxisovci, intelektualci/umetnici liberalne opozicije ili nove ljevice, koji su tokom svog profesionalnog života otvoreno ili suptilno kritizirali jugoslovenski režim, zastupali antinacionalističku liniju i nisu imali konkretnu političku potporu u drugoj polovici 1980-ih). Iako ove inicijative nisu doživele praktičnu političku implementaciju, one, ipak, predstavljaju sastavni deo (post)jugoslovenske istorije, koji nije dobio odgovarajuću pažnju u novijim akademskim radovima.

Život sam, doslovce, provela između Zagreba i Beograda, živjeći uporedo u dva grada. Mi smo uvijek bili transrepublikanci, transnacionalci, tada se to zvalo biti Jugoslavenkom. Danas, i već neko vrijeme, oduzeli su nam taj kvalifikativ, kompromitirali ga, kao što su kompromitirali imena nacija… O gubitku domovine govorim bez patriotskog žara. Prezirem svaki oblik vezanosti za slučajnost svog etničkog rođenja. Ali, gubitak roditelja,… kao i gubitak domovine, slični su po tome što nas stavljaju u situaciju radikalne ontološke nesigurnosti, bez-temeljnosti.3  (Rada Iveković, 1991, str. 17)
Iako je antifašizam bio glavni stub institucionalnog/socijalističkg jugoslovenstva, mesto i značenje antifašizma je formalno slično, ali suštinski različito od onog što je zauzimalo u Njemačkoj Demokratskoj Republici (DDR) ili u Sovjetskom Savezu. U jugoslovenskom kontekstu, antifašizam je shvaćen kao dvostruka pobeda nad spoljnim (njemačkim) i unutarnjim (domaćim) fašizmom, utjelovljenog pre svega u ustaškom i četničkom pokretu. U nedostatku elementa sovjetske okupacije, ali sa naglašenim aspektom građanskog rata, jugoslovenski antifašizam bi se mogao nazvati autohtoni antifašizam. Međutim, raison d'etre Jugoslavije revolvirao je oko množine državnih identiteta i više autopercepcija, od kojih su svi imali gotovo jednaku važnost i institucionalnu zaštitu: etnonacionalni, nadnacionalni, socijalistički, antifašistički, federalni, nesvrstani, anti-staljinistički, prozapadni.
Nakon završetka Drugog svetskog rata socijalistička Jugoslavija je organizirana na principima 'etno-teritorijalne federacije'4, uključujući ‘nove grupe državljana’5, poput Makedonaca, bosanskih Muslimana i Albanaca. Kada su u proljeće 1967, u okviru istraživanja javnog mišljenja ispitanici upitani: ‘U principu, dali biste rekli da ste veoma zadovoljni, uglavnom zadovoljni ili nezadovoljni izgledima vase porodice za budućnost?’, 77% ili više u svakoj republici i pokrajini, osim Slovenije (gde je procent bio 61%) odgovorilo da su "zadovoljni"6. Dakle, generalni progres do kraja 1970-ih i poboljšanje kvalitete života generalno su ojačali lojalnost prema državi. Sociološka istraživanja pokazivala su "malu etničku distancu, mnogo manju nego u brojnim drugim, razvijenijim zemljama."7 Studija iz 1973 od autora Rot i Havelka citira prosečno prihvatanje od 5.61 (od 7): najveće je prihvatanje bilo Slovenaca i Makedonaca, a najniže Bugara i Nemaca.
Ne treba, međutim, prevideti činjenicu da je Jugoslavija bila federacija u permanentnom fluksu, prolazeći kroz nekoliko ustavnih promena. Još od Drugog svetskog rata jugoslovenske vlasti

državljanstva9. Dakle, od 1974. godine nadalje moguće je govoriti o jugoslovenskom supra-nacionalizmu, pored jugoslovenskog federalizma. Ustavne promene omogućile su stvaranje posebne nadnacionalne sfere koja je bila jasno odvojena od lokalnih republičkih društveno-političkih konteksta, ali u isto vreme bila je povezana preko suptilnih niti komunikacije sa užim federalnim jedinicama.
Studija iz 1971. godine o političkoj integraciji u Jugoslaviji obezbedila je vredne uvide u ono što je te godine predstavljalo novu kategoriju na popisu stanovništva Jugoslavije: kategorija Jugoslovena. Autor tvrdi da "ti pojedinci mogu predstavljati novi element u jugoslovenskom društvu"10. U studiji je zaključeno da je 81% ove populacije završilo barem srednju školu, 85% su bili ispod 45 godina starosti, 88% su bili ateisti, a 70% komunisti. Dakle, navedeni su obrasci kojima će se baviti i kasnija istraživanja: naime, da oni koji odabiru nad-etničku pripadnost su uglavnom mešovitog porekla ("odbrambeno jugoslovenstvo"), urbanog porekla, obrazovani, mladi ("demografsko jugoslovenstvo"), mobilni društveni slojevi. Osim toga, jugoslovenska sociologija je takođe uzela u obzir i kategoriju "jugoslovenstva" kao preferirana nacionalna identifikacija (“jugoslovenska preferencija” nasuprot “jugoslovenskog izjašnjavanja”), odnosno tzv. “latentno jugoslovenstvo”.11
"Nagli porast nad-nacionalnog osećanja"12 koji je postao naročito vidljiv nakon popisa 1981 godine, u skladu je s onim što Ana Dević naziva “jugo-kosmopolitski kulturni habitus”13. U posljednjem pravilno provedenom jugoslovenskom saveznom popisu stanovništva iz 1981, 1,215,000 ljudi izjasnili su se kao Jugosloveni u nacionalnom smislu - 4,5 puta više nego u 1971 god. Ako to uporedimo sa brojem drugih naroda i narodnosti, broj deklariranih Jugoslavena bio je veći od Crnogoraca, gotovo isti kao Makedonaca, a samo 2% niži od broja Slovenaca i Albanaca. Pitanja poput: "Ko su ovi ljudi?", bila su logična. Kao što je bilo rečeno, treba uzeti u obzir spoljne okolnosti u vreme popisa (kosovska kriza i strahovanja da bi se zemlja mogla raspasti), kao i fenomen mešovitih brakova – odnosno "prirodni proces amalgamacije."14
Iako je ovaj osećaj nad-etničke pripadnosti bio koncipiran, internalizovan, prenošen i propagiran na mnogo različitih načina, u biti predstavljao je dodatni sloj identiteta, kao i dodatnu sferu interakcije i konvergencije. Od toga da bude čisto politički, "jugoslovenski" identitet je postepeno postao kulturni i nacionalni, uprkos često nejasnoj državnoj politici da se jugoslovenstvo ne promoviše kao kategorija nacionalne pripadnosti te da se i sama oznaka Jugoslovena tretira kao "nacionalno neopredeljeni". Nakon spontanog jugoslovenskog boom-a 1981 godine, osamdesetih godina došlo je do intenziviranja debate oko jugoslovenstva: da li ga treba tretirati kao nacionalnu pripadnost, ili bi ga trebalo fiksirati u njegovom socijalističkom, političkom, ne-nacionalnom okviru? Često predmet "stigmatizacije"15 u javnom diskursu, "diskreditiran" i "kompromitiran"16 zbog istorijskih asocijacija sa međuratnog integralnog jugoslovenstva, “jugoslovenstvo” baš kao i “jugoslovenska nacija” ušli su u središte duge bitke mišljenja i debata tokom osamdesetih. Pozivajući se na član 170. saveznog Ustava koji garantuje slobodu izražavanja nacionalne pripadnosti, crnogorski advokat Maksim Korać podneo je inicijativu jugoslovenskom Ustavnom sudu tražeći da popis iz 1981. bude poništen u delu kojim se Jugoslovenima uskraćuje Ustavom utvrđeno na slobodno izražavanje, “te da se oglase portivustavnim i sva akta i pojedinačne odluke koje ne dopuštaju građanima Jugoslavije da slobodno izraze svoju jugoslovensku nacionalnu pripadnost, ako to žele i ako se tako osećaju.”17
Brojne publikacije, s druge strane, bavili su se pojmovima "jugoslovenstva" i "jugoslovenske nacije", priznajući kompleksnost pojma i zaključujući u skladu s onim što je i Predrag Matvejević primetio - da je lakše definirati što jugoslovenstvo nije, nego ono što jeste ili što bi trebalo da bude18. Matvejević, autor jedne od istaknutih studija o značenju jugoslovenstva, tvrdio je da je tip jugoslovenstva koja ima slovensko nasleđe kao glavni atribut zastareo i stoga je predložio više inkluzivno razumevanje jugoslovenstva s obzirom na mnogih ne-slovenskih naroda i manjine unutar Jugoslavije. Matvejević je tvrdio da postoje mnoge različite vrste jugoslovenstva ili razloga da se neko oseća/bude Jugosloven. Slično tome, Sergej Flere je 1987. godine primetio da se jugoslovenstvo ne može svesti na južnoslovenstvo zbog činjenice da se u popisu iz 1981, 3,3% onih koji su govorili mađarski kao maternji jezik, izjasnilo se Jugoslovenima u nacionalnom smislu.
Tokom osamdesetih, manifestacije zvaničnog/institucionalnog jugoslovenstva često su se preklapale ili sukobile sa nezvaničnim ili progresivnim jugoslovenstvom. Tendencije deklariranja nadnacionalnog, čak i evropskog kulturnog identiteta značile su izlaz iz zaostale opsednutosti etničke pripadnosti. Doista, “priznanje da je veliki deo Jugoslavije bio manje napredniji od ostatka Europe - pogled često reflektiran u jugoslovenskoj popularnoj kulturi – poticalo je i jugoslovenski identitet kao odraz nade za veće integracije u Evropskoj zajednici.”19

Jugoslovenski demokratski, antinacionalistički i reformski orijentisani intelektualci okupili su se u Udruženju za jugoslovensku demokratsku inicijativu (UJDI) koje je održalo svoj ??prvi sastanak u januaru 1989. godine. Pravno je registrirano 17. aprila 1989 u Titogradu, kod republičkog Sekretarijata za unutrašnje poslove kao udruženje građana za unapređenje demokratskih procesa. Predrag Matvejević, jedan od osnivača, priseća se kako je nova vladajuća elita sprečila registraciju UJDI-ja u Zagrebu, Beogradu, Ljubljani i Sarajevu: "uspeli smo to učiniti u Titogradu, po strani, na marginama"20. UJDI je imao ogranke u svim

jugoslovenskog režima. Neki članovi UJDI-ja sačuvali su svoju ulogu istaknutih građanskih, antiratnih aktivista za ljudska prava i u postjugoslovenskom kontekstu.
U svom manifestu, UJDI je naveo razloge osnivanja, tvrdeći da ne postoji drugi pokret koji je i jugoslovenski i demokratski:
«Nismo nikakav alternativni pokret. Za svaku alternativu potrebne su bar dvije mogućnosti. Za Jugoslaviju ne postoji nikakva alternativa radikalnoj demokratizaciji… Nismo nikakva militantna ni – kako bi se nekad reklo – revolucionarna organizacija. Ne mislimo rušiti režim stvaranjem nereda, niti organizirati ulične mitinge solidarnosti ili protesta… Ako na kraju mogu dodati i svoj osobni stav, demokratizacijom zemlje moći ćemo se vratiti na izgradnju izvornog socijalizma koji bez demokracije postaje zastrašujuća farsa.”21
UJDI je predložio konkretni program političke reorganizacije države u demokratsku federaciju i naglasio opasnost od nacionalističke histerije i "retrospektivnu istorijsku argumentaciju"22:
«Ljudima odgojenim u tradiciji svijetlog oružja, takvi se stavovi mogu činiti omekim, mlakim i oportunističkim. Oni to nisu.»23
Zbog svojih stavova koji su bili veoma kritični prema novim nacionalističkim političkim ideologijama u usponu, UJDI bio je konstantno napadan: njegovi članovi su nazivani jugoslovenskim i srpskim unitaristima, ili hrvatskim ustašama, pod izgovorom da početno slovo "U" u akronimu stoji upravo zato.24
Svojim kasnijim aktivnostima - posebno u okviru Pretparlamenta i Okruglog stola vlasti i opozicije, UJDI je privukao mnoge (uglavnom građanske) političke partije i antiratne organizacije. Uprkos svom angažmanu sa političkim pitanjima, UJDI nikada nije nameravao da postane politička stranka. Ipak, kada se situacija počela pogoršavati nakon 1990, beogradski ogranak ušao je na političku scenu, sa jednim osvojenim mestom na parlamentarnim izborima u decembru 1990.
Početne aktivnosti UJDI-ja bile su fokusirane na reformu pravnog i političkog sistema socijalističke Jugoslavije. Jugoslovenski Pretparlament osnovan je u junu 1990, sa ciljem da ima savetodavnu ulogu i da predstavlja potencijalni mehanizam za usvajanje novog saveznog ustava koji bi postavio zemlju na novu pravnu i političku osnovu:
«Udruženje za jugoslovensku demokratsku inicijativu, oslanjajući se na svoj MANIFEST, zalaže se za to da se, prvo, donese samo jedan amandman na sadašnji Ustav kako bi se omogućilo uspostavljanje Ustavotvorne skupštine, i, drugo, da se donese novi izborni zakon po kojem bi se sproveli izbori za Ustovotvornu skupštinu.»25
Bilo je predviđeno da promena Ustava i donošenje novog bude potvrđena na saveznom

i isključivo novi oci nacija, čineći od nas taoce svojih nacija... ako to prihvatimo, to ne može doprinijeti mirnom razrješavanju jugoslovenske krize, to stvara elemente ne građanskog, mi za to još nismo sposobni, već elemente vjerskog, etničkog rata"28.
Do sredine 1991. godine, UJDI i Pretparlament još uvek su pozivali na izbore za Savezno veće jugoslovenske skupštine. Činjenica da su ti dobro razrađeni i vizionarski predlozi došli već u prvoj polovici 1989. (gotovo u isto vreme kao i ekonomski program reforme Ante Markovića), otkriva postojanje rasprostranjene svesti intelektualnih i saveznih političkih krugova da promene moraju biti strukturalne i nad-nacionalnog, tj. jugoslovenskog obima, a ne na razini uskih nacionalnih interesa.
Savezna vlada na čelu sa premijerom Antom Marković bila je jedini politički subjekt na nestabilnoj jugoslovenskoj političkoj sceni u periodu 1989 - 1991, koji je težio ostvarenju sličnog političkog programa i diskursa pomirenja, demokratizacije i antinacionalizma. Na mnoge načine, UJDI-jeve i Markovićeve vizije su se preklapale, i u drugoj polovini 1990 godine, Marković je zatražio sastanak sa rukovodstvom UJDI-ja. Tokom četvoročasovnog sastanka naglasio je ozbiljnost celokupne situacije u Jugoslaviji i zatražio podršku UJDI-ja za njegovu stranku - Saveza reformiranih snaga. UJDI je odbio bilo kakvu potencijalnu koaliciju, ali je izrazio podršku za program Markovića. Međutim, glavna primedba Markoviću bila je da se njegova stranka, kao jedina koja je ponudila suštinsku ekonomsku politiku, nije imala jasnu političku platformu i viziju o budućem statusu Kosova.29
Sredinom 1991. godine došlo je do većeg približavanja između UJDI-ja i Savezne Vlade, posebno kada su Pretparlament i Vlada proglašeni organizatorima Okruglog stola vlasti i opozicije sa sedištem u Sarajevu. Koncipirana kao platforma za mirno rešenje jugoslovenske krize i za pregovore o uslovima za konstituisanje nove jugoslovenske državne zajednice, Okrugli sto nije uspio privući prave donosioce odluka iz redova republičkih elita, koje je UJDI često napadao etiketirajući ih kao ratne vojskovođe i olicetvorenja nove totalitarne ideologije. Kada su oružani sukobi počeli u koncem juna 1991. godine, inicijative UJDI-ja oko Okruglog stola i Pretparlamenta koje su redovno bile slate republičkim elitama, često su nailazili na "zid ćutnje"30. Dve strane govorile su potpuno različite i međusobno isključive jezike. U suštini, to je bio stari, oživljeni sukob između liberalnih i levičarskih urbanih intelektualaca, s jedne i konzervativne, nacionalističko-populističke političke elite, čije su jezgro činili bivši funkcioneri Saveza komunista Jugoslavije, s druge strane. Mnogi aktivisti i intelektualci bliski UJDI-ju identificirali su partijske funkcionere kao prave krivce za de-legitimizaciju celokupnog socijalističkog projekta i ideju socijalizma, tvrdeći da oni koji su sebe nazivali komunistima bili ti koji su ustvari izneverili samu ideju,  odnosno da je marksizam izgubio subverzivni potencijal i izopačio se u apologetsku praksu.31
Za razliku od egzaltacije etničkog, pojam na kojem je UJDI insistirao bio je "građanin", pritom stalno upozoravajući na opasnost od zamene kolektiviteta socijalističke radničke klase sa kolektivitetom nacije, etničke ili verske grupe i tvrdeći da je taj kolektivistički duh slepi za pojedinca i da će neminovno dovesti do nov? vrst? totalitarizma. UJDI je zamišljao Jugoslaviju i kao državu " građana", a ne samo njenih konstitutivnih naroda i narodnosti. Kao što je predsednik makedonsk?g ogranka UJDI-ja i profesor filozofije Ljubomir Cuculovski tvrdio u intervjuu u novembru 1989:
«Do sada insistiralo se na apstraktnim kategorijama - u našem jugoslovenskom slučaju, narodim?. To je dovelo da sve manje i manje komuniciramo kao čovek sa čovekom, ali sve više i više kao Makedonac sa Hrvatom, Hrvat sa Slovencem... Nama je još uvek nepoznata kategoriju ‘narod’, ali ne u smislu etnosa, već u smislu demosa. Odnosno, kao zbir građana, emancipovanih političkih subjekata, koji nisu ukinuli unutar sebe svoja nacionalna obeležja, ali koji se ne reduciraju jedino na njih [...] Dakle, ako nastojimo predstavljati političke subjekte, odnosno građane, koji gledaju izvan svojih nacionalnih granica, mi ćemo izbeći opasnost od ekskluzivnih nacionalnih stranaka...»32
Isto tako, izborni nacrt zakona bio je izričit u tome da političke stranke zasnovane na naciji umesto na političkoj platformi predstavljaju nazadovanje u političkom životu i, u jugoslovenskom kontekstu, izvor opasnih iracionalnih sukoba. Ipak, UJDI je bio svestan da se nacionalni princip ne može zanemariti u jugoslovenskom kontekstu, s obizorm na to što je bio jedan od stubova federacije. Tako je UJDI predlagao dvodomnu saveznu skupštinu koja bi se sastojala od Saveznog veća, ili Veća građana (čiji bi članovi bili birani na opšte-jugoslovenskim saveznim izborima) i Veće federalnih jedinica (zasnovano na načelu suverenosti naroda/federalnih jedinica, sa članovima biranim na lokalnim/republičkim izborima).33
U Makedoniji, ogranak UJDI-ja organizirao je dva javna skupa. 20. septembra 1990, UJDI-Skopje izrazilo je svoj ??stav o međuetničkim odnosima u republici, protiveći se predlozima za zabranu Stranke za demokratski prosperitet albanske manjine i potencirajući da prethodno odobrena manjinska prava ne mogu biti opozvana:
“Odgovor na izazov sa kojim se danas suočavamo može biti samo demokratska Makedonija, gde vlada politička, nacionalna i verska tolerancija.”34
Ipak, najširu podršku i najveći broj članova UJDI je imao u Bosni i Hercegovini. U junu 1990,

ekonomski zdrava Jugoslavija, kao moderna evropska demokratska država. Naša domovina jeste Bosna i Hercegovina, naša domovina jeste Jugoslavija, ali je naša budućnost i naša sudbina – Evropa.”35
Međutim, bez obzira na društvene, intelektualne i političke relevantnosti i vizionarstva UJDI-jevih postulata i inicijativa, oni na kraju nisu uspeli u nastojanju da učestvuju u konstituiraju nove građanske, jugoslovenske demokratske zajednice.
Neki od članova UJDI-ja takođe su bili među osnivačima Evropskog pokret u Jugoslaviji. Na svečanosti u hotelu Hyatt u Beogradu u martu 1991, u prisustvu Ante Markovića, potpredsednika Vlade Živka Pregla, stranih ambasadora i oko stotinu članova, beogradski advokat Srđa Popović bio je izabran za predsednika EP – Jugoslavija, a Shkëlzen Maliqi (član UJDI-ja) iz Prištine bio je jedan od izabranih potpredsednika. Holandski ambasador obratio se prisutnima, dok je jugoslovenski ministar inostranih poslova Budimir Lončar istakao stvarnu i simboličku vrednost EP - Jugoslavije. U intervju za makedonski dnevni list “Nova Makedonija”, Popović je zaključio:
“Mi uništavamo zemlju u kojoj živimo. Svi mi. Iz različitih delova i na različite načine, ali još uvek nismo završili taj posao [...] Postoji jedan osećaj među ljudima, bar je tako ovde u Beogradu, da militantni nacionalistički projekti nemaju budućnosti. Ljudi su siti toga. Svaki dan neko ih udari po glavu, po stomaku, ovu televiziju više nije moguće gledati, ove novine više je nemoguće čitati, ove svađe je nemoguće slušati [...] I ja stvarno mislim je ljudima dosta. Na početku možda je bilo malo zabavno, jer sve je to dugo bilo zabranjeno, ali sada shvatamo stvarnu cenu toga.”36 
Popović, koji je takođe radio kao advokat za ljudska prava i branio političke disidente poput Dobrice Ćosića i Franje Tuđmana, napustio je zemlju 1994. godine, ogorčen upotrebom i zloupotrebi nacionalizma i moći njegovih bivših klijenata:
“U Jugoslaviji nikada nisam zagovarao politički program osim modernizacije, demokratizacije i veze sa Evropskom zajednicom [...] Bio sam protiv secesionizma od samog početka. Mislio sam da je Jugoslavija ideja koja ima smisla.”37