Opiranje zlu:
jedno sociološko promišljanje (post)jugoslovenskog antiratnog angažmana 1

Ratovi za jugoslovensko nasleđe, vođeni između 1991. i 1999. godine, postali su današnji locus classicus ideološki vrlo raznorodnih debata o propasti države i destruktivnoj snazi nacionalizma. Izuzetno nasilan karakter ovih oružanih sukoba s kraja 20. veka izazvao je veliku pažnju društvenih analitičara/analitičarki (Allcock, 2000; Popov, 1991; Ramet, 1992, 2006; Woodward, 1995). Međutim, rasprostranjeno insistiranje naučnika/naučnica na iskrivljenjima uzajamno osnažujućih nacionalističkih osećanja koja se po pravilu pojavljuju u transnacionalnom kontekstu, marginalizovalo je bogatu dinamiku postjugoslovenskog antiratnog angažmana. Skoro dve decenije nakon Dejtonskog mirovnog sporazuma (The General Framework Agreement for Peace in Bosnia and Herzegovina, 1995) – koji je ojačao i „fiksirao“ etničke identifikacije u Bosni i Hercegovini – vrlo malo znamo o načinima na koje je neposredna blizina vojnog konflikta oživela uspavane društvene mreže, podstakla postojeće aktivističke krugove ili stvorila nove (Bilić, 2010a). Ideološke pozicije koje su pokretale civilni angažman i uzrokovale njegove napetosti i fragmentacije ostale su u velikoj meri neistražene. Takođe, nema socioloških studija koje poklanjaju adekvatnu pažnju značaju (post)jugoslovenskog antiratnog organizovanja za složenu geometriju društvenih, političkih i ličnih interakcija i otpora unutar regionalnih civilnih sfera koje bitno karakteriše asimetrična preraspodela moći. To predstavlja ozbiljnu, premda ne i sasvim iznenađujuću, prazninu u sve brojnijim istraživanjima raspada Jugoslavije.
S druge strane, dominacija anglosaksonskih studija društvenih pokreta koje retko izlaze iz sopstvenog kulturno-geografskog okvira, dovela je do specifične pristrasnosti u istraživanju antiratnog aktivizma. Antiratno organizovanje u zapadnim zemljama – koje je postalo predmet interesovanja društvenih nauka naročito u vezi s Vijetnamskim ratom (Chatfield & Kleidman, 1992; Klandermans, 1991, 1997) – nužno je udaljeno od područja rastrzanih ratnim konfliktima. U takvim je slučajevima reč o nastojanjima aktivista/aktivistkinja da vlasti sopstvene države podvrgnu pritisku kako bi ih prisilili da odustanu od vojnog intervenisanja na mestima koja se ne nalaze pod njihovim suverenitetom. Demonstranti tamo deluju unutar relativno stabilnih pravnih sistema koji, iako propisuju kazne za kršenje zakona i mogu i sami pribeći preteranim merama represije, osiguravaju pravo na javno i nenasilno iskazan politički stav. U tom smislu, Terou (Tarrow, 1998, str. 19) zapaža da su se „modeli političkog procesa retko sistematski primenjivali izvan liberalno-demokratskih poredaka Zapada“, gde se, u stvari, i odigrava većina aktivističkih epizoda (Alimi, 2009).
Spomenuti fokus zapadnih sociologa/sociološkinja, dakle, zamagljuje specifičnosti antiratnog organizovanja na mestima na kojima se odvijaju oružani sukobi (videti npr. Stojković, 2011). Angažman koji pokušava da se suprotstavi moćnim mašinerijama esencijalizovanja nacionalnog identiteta može se pokazati rizičnim i po ljudski život. Takva vrsta aktivizma civilnim protagonistima/protagonistkinjama obično donosi zlokobnu etiketu nacionalih izdajnika i može uzrokovati znatne pravne, socijalne, fizičke i materijalne štete. U sada već klasičnoj studiji mikrostrukturalnih aspekata regrutacije aktivista/aktivistkinja u visokorizični politički aktivizam, Mekadam (McAdam, 1986, str. 67) tvrdi da se „kombinacija strukturnih faktora i stavova koji podstiču poduhvate visokog rizika razlikuje od one koja karakteriše niskorizični društveni angažman“. U nepostojanoj političkoj atmosferi vanrednog (ratnog) stanja, dodatno su ograničena ljudska prava koja se u tim sredinama verovatno nedovoljno poštuju i u mirnodopskim uslovima. To dinamiku vaninstitucionalnog političkog delanja u koje se upuštaju antiratni aktivisti/aktivistkinje na takvim mestima bitno razlikuje od aktivističkih strategija njihovih zapadnih kolega/koleginica. Kako njihove akcije nisu upućene samo političkom establišmentu, već i javnosti, a naročito onima koje rat neposredno pogađa (vojnici, regruti, prigovarači savesti, izbeglice, itd), takav angažman nazivam direktnim antiratnim aktivizmom.
Inspirisan Mekadamovom (McAdam, 1999) teorijom političkog procesa, u ovom radu polazim od pretpostavke da se civilne inicijative ne javljaju u društveno-političkom vakuumu. Ne fokusiram se, dakle, na „ontogenezu“ individualnih antiratnih akcija, već mi je cilj da rekonstruišem njihove „prethodnice“, odnosno istorijski kontekst koji je omogućio njihovo pojavljivanje. U tom smislu, razumevanje problematike antiratnog organizovanja zahteva jugoslovenski/regionalni pristup kojem do sada nije bila posvećena adekvatna pažnja.
U uvodnom delu članka razmatram razloge zbog kojih je (post)jugoslovenski antiratni angažman ostao nedovoljno istražen u novijim sociološkim studijama istočne Evrope. Kroz kritički osvrt na postojeće napore da se teorijski pristupi fenomenu (post)jugoslovenskog civilnog organizovanja, pokazujem da se ova važna praznina u znanju javlja kao posledica dva procesa koji, iako sasvim odvojeni, proizvode sinergički efekat: nastojanja nacionalno ograničenih društvenih nauka širom postjugoslovenskog prostora da legitimišu novu stvarnost tako što će je prikazati kao obnovljenu i do tada potisnutu istorijsku „normalnost“, udružena su sa nevoljkošću aktivista/aktivistkinja da sistematičnije promisle svoje civilne poduhvate.
U drugom delu članka pozivam se na veći broj empirijskih izvora, uključujući i moje dubinske intervjue, i identifikujem studentske proteste 1968, jugoslovenski feminizam i ekološki aktivizam kao tri ključna, međusobno povezana vaninstitucionalna polja iz kojih će se kasnije regrutovati antiratni aktivisti/aktivistkinje (Bilić, 2011e). Sociološke studije pokazuju da učešće u kolektivnim akcijama – naročito onim koje mogu poprimiti dramatičnu notu – ima dugoročne biografske konsekvence (McAdam, 1988). Politički aktivizam menja lični identitet civilnih protagonista/protagonistkinja, mada to retko eksplicira kao jedan od svojih ciljeva (Friedman & McAdam, 1992; Polletta & Jaspers, 2001). Iz tog razloga, mnogi politički akteri često ostaju aktivni tokom celog života, iako intenzitet njihovog angažmana s vremenom slabi.
Konačno, u završnom delu rada, ukazujem na potrebu da se regionalni istraživači zainteresovani za razumevanje dinamike civilnog organizovanja na teritoriji bivše Jugoslavije, u većoj meri posluže bogatom pojmovnom aparaturom razvijenom u protekle četiri decenije u okviru zapadne političke sociologije (Bilić, 2010b). Iako koncept društvenog pokreta [social movement] može biti diskutabilan u kontekstu (post)jugoslovenskog antiratnog angažmana u smislu njegove kvantitativne marginalnosti, to ne bi trebalo da spreči primenu i razradu anglosaksonskih teorija društvenih pokreta na kulturološki senzitivan način. Uostalom, i studije kolektivnog organizovanja sve više daju prednost pojmu političke borbe ili angažmana [contention], jer uviđaju da različiti pojavni oblici grupnog delovanja nastaju kao posledica kombinovanja prostijih i univerzalnih društvenih mehanizama u jedinstvenom istorijskom kontekstu (McAdam, Tarrow & Tilly, 2004). Na taj način priznaju delatne mogućnosti autonomnih aktivističkih grupa, oslobađajući se istovremeno opterećujućih konotacija masovnosti koje se pojmu pokreta često pripisuju, što je praksa koja je relevantna za moju analizu.2
Ovaj članak treba razumeti kao doprinos teorijsko-empirijskom korpusu koji će omogućiti (post)jugoslovenskom antiratnom organizovanju da zauzme svoje mesto u interpretacijama bolnog raspada Jugoslavije. Priznavanje i rekonstruisanje antiratnih inicijativa prekoračuje međe nacionalne pripadnosti i ukazuje na raznorodnost jugoslovenske političke scene početkom 90-ih godina. Ispitivanje takvih poduhvata naglašava prisustvo antinacionalističkih i u dobroj meri (kon)federalno orijentisanih političkih alternativa koje se lako gube u nedovoljno sofisticiranim – i ponekad nedobronamernim – teorijskim obradama dezintegracije Jugoslavije.
Ovakav pristup, međutim, ne bi smeo da relativizuje argumente nacionalizma ili da negira njihov primat u objašnjavanju propasti jugoslovenske federacije. Pokušaj ublažavanja značaja nacionaliz(a)ma za ratove 90-ih, mogao bi osloboditi rukovodstva jugoslovenskih republika – a naročito Srbije – odgovornosti za bolni niz vojnih koflikata koji je proizveo ogromne ljudske žrtve i materijalne štete (vidi Milosavljević, 2003). Istraživanje antiratnog angažmana u bivšoj Jugoslaviji dopunjava autoritativno, ali ponekad jednostrano proučavanje nacionalizma, time što se suprotstavlja determinizmu istorijskih procesa i usmerava našu pažnju na jugoslovenske političke alternative kao važne, ali zanemarene, delove složenog mozaika raspada Jugoslavije. Bez razumevanja razvojnih putanja tih inicijativa nemoguće je shvatiti način na koji su se kasnije formirale nacionalno ograničene NGO sfere u postjugoslovenskim zemljama.

Nedostatak interesovanja za (post)jugoslovenski antiratni aktivizam ne može se odvojiti od okivira u kojem analitičari/analitičarke sagledavaju uzroke bujanja jugoslovenskih destruktivnih nacionalizama i raspada te zemlje. Većina studija posvećenih bivšoj Jugoslaviji – a naročito one koje su hronološki bliže ratnim sukobima (Kaplan, 1993; Glenny, 1993; Magaš, 1993) – zasnovana je na pretpostavci da su multinacionalna društva po definiciji konfliktna, pa ih nužno karakteriše tendencija ka etnički homogenim nacionalnim državama. U takvim se istraživanjima etnički identitet obično shvata kao fiksna kategorija koja prekriva čitav niz drugih mogućih pripadnosti, pa zato ne ostavlja dovoljno prostora za transrepublički i nadnacionalno orijentisani civilni angažman. Ima, naravno, naučnika/naučnica koji pružaju uravnoteženija objašnjenja, dopunjujući argumentaciju nacionalizma analizom dugoročnih društvenih kretanja i kulturnog života zemlje (Dević, 1997; Dragović-Soso, 2002; Fridman, 2011; Gordy, 1999; Jansen, 2005; Sekelj, 1992).
Takođe, veliki deo savremenih istraživanja nekritički „normalizuje” sadašnju postjugoslovensku situaciju, prihvatajući novostvorene i još uvek nepotpuno konsolidovane nacionalne države kao „prirodne“ rezultate dugotrajnih istorijskih procesa. Kako bi to postigli, naučnici/naučnice često potcenjuju decenije bogatog i dinamičnog političkog razvoja koji se odvijao unutar manje ili više pluralnog, a ne monolitnog, jugoslovenskog socijalizma. Olivera Milosavljević (2008, str. 13) registruje ovaj istoriografski trend kada kaže: „pošto više nema komunizma, a nema ni Jugoslavije, izbrisana je i njihova istorija“. Tako se postupa uprkos činjenici da su – kako ćemo videti u nastavku ovog teksta – prvenstvene linije političke podele unutar jugoslovenskog socijalističkog režima bile više klasne (socijalne) i rodne, nego etničke prirode (Tomić i Atanacković, 2009). U tom smislu, Jasna Dragović-Sozo (Dragović-Soso, 2008, str. 17) zapaža da postojeće analize raspada Jugoslavije nisu poklonile adekvatnu pažnju projugoslovenskim alternativama koje su postojale u političkim sferama svih republika, kao i na saveznom nivou. Imajući u vidu da sociološka građa ukazuje na postojanje znatne popularne (grassroots) podrške nekom obliku Jugoslavije, zašto su projugoslovenske snage bile tako neuspešne u pokušajima da politički mobilišu tu podršku? […]ono što nedostaje […] je iscrpnija analiza stvaranja i unutrašnje dinamike jugoslovenskih alternativa koje je činilo mnoštvo intelektualaca i civilnih grupa, a od 1989. i političkih partija...
Ratovi i prisilne migracije su društveno razarajuće pojave koje prate mnogobrojna nastojanja da se interveniše u istorijsku činjeničnost kako bi se revidirale kolektivne istorije i lične biografije. Todor Kuljić (2010, str. 240) tvrdi da je, odmah po završetku oružanih sukoba na jugoslovenskoj teritoriji, otpočeo „građanski rat za sećanje“. I sama društvena istraživanja mogu postati „saučesnik“ u revizionističkim krivotvorenjima sećanja, jer često ne uspevaju da napuste – pa tako perpetuiraju – nacionalizirajuće diskurse. Jansen (2002, str. 17) iznosi tezu da „i neki od boljih novinarskih prikaza (kao i najgore etnografske studije) nude prilično homogenu i strukturiranu sliku koja i nenamerno ponavlja zamke dominantnog postjugoslovenskog nacionalizma“. Specifično društvenonaučno „deljenje“ jugoslovenskog prostora duž etničkih granica – po kojem je postalo „prirodnije“ fokusirati se na novostvorene nacionale države, samo je jedna od posledica rata.3 Jasna Dragović-Sozo (Dragović-Soso, 2008, str. 28-29) smatra da se u stručnoj literaturi nacionalne grupacije Jugoslavije ponekad tretiraju na preterano „homogen“ način (kao Srbi, Hrvati, Slovenci itd) na uštrb raznolikosti iskustava i stavova koji postoje unutar svake od njih. Bilo da je reč o elitama ili „običnim“ građanima, prikazi procesa raspada Jugoslavije često zanemaruju interaktivnu prirodu partikularnih nacionalizama ili političkih mera i odluka različitih saveznih, republičkih i pokrajinskih vlasti […] iako naravno postoje izuzeci od tog pravila, akademska produkcija o raspadu Jugoslavije koncentrisana je na elite, a ne na lokalne, socijalne i porodične istorije i oblike mobilizacije „odozdo“.
Takav fokus, dakle, marginalizuje ono što Maja Povrzanović Frykman (2003, str. 58) naziva „proživljenim iskustvom rata“, zato što perspektiva „odozdo“ (grassroots) ostaje u senci narativa nacionalizma i geostrateških transformacija koje prate pad istočnoevropskog socijalizma. Na taj način se zamagljuje i čitav korpus istorijskog nasleđa, pri čemu se delegitimiše jugoslovensko socijalističko iskustvo i destabilizuju neke od njegovih temeljnih vrednosti (kao antifašizam, na primer).
Još jedan od razloga nedovoljnog interesovanja za jugoslovenski antiratni angažman jeste činjenica da su aktivističke grupe, iako vrlo hrabre, bile male i često razjedinjene (Pešić, 1992). Inga Tomić-Koludrović (1993) tvrdi da od usvajanja Ustava 1974. godine do uvođenja političke pluralnosti u Jugoslaviji, u Hrvatskoj nije bilo novih društvenih pokreta kao jednog vida vaninstitucionalnog organizovanja karakterističnog za post-industrijska društva. Po ovoj autorki, jugoslovenski socijalizam je promovisao razlike, istovremeno potiskujući njihove socijalne i političke pojavne oblike koji bi izlazili iz strogo definisanih institucionalnih okvira. Tomić-Koludrović uvodi pojmove atomizirane alternative i alternativne inicijative kako bi obuhvatila socijalno marginalizovane i potencijalno subverzivne poduhvate koji bi uspeli da uđu u javnu sferu.4 Tako je, na primer, aktivističko jezgro Antiratne kampanje Hrvatske, o kojoj će u nastavku biti više reči, na samom početku njenog delovanja 1991. godine brojalo približno 20 aktivistkinja i aktivista. Ovo ne iznenađuje s obzirom na činjenicu da intenzitet antiratnih/civilnih napora neizostavno slabi u uslovima ratnog konflikta. Građanska nastojanja, a naročito ona u nepostojanim političkim okruženjima, sama su po sebi epizodna. Takve inicijative bile su daleko od pažnje svetskih medija koji su o jugoslovenskom sukobu izveštavali na stereotipan i senzacionalistički način, svodeći istorijske kontroverze na proste binarne suprotnosti. U tom smislu, i dobar deo zapadne sociološke literature posvećene pitanjima demokratije i civilnog aktivizma, fokusira se na trajnije oblike organizovanja ili, u najmanju ruku, na one koji se uspešnije suprotstavljaju pritiscima režima (Kaldor, 2003).
Štaviše, stiče se utisak da generacija najangažovanijih jugoslovenskih antiratnih aktivistkinja i aktivista nije u dovoljnoj meri promislila sopstveni civilni angažman. Tokom terenskog rada u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj, Sloveniji i Srbiji (2010-2011), shvatio sam da postoji jedna vrsta straha od „privatizacije“ ili „monopolizacije“ pokreta. Mnoge aktiviste/aktivistkinje zabrinjava mogućnost da kroz pisanje i nehotice „prisvoje“ dostignuća kolektivnih nastojanja ili da na njima na neki način „profitiraju”. Jedno od centralnih pitanja posleratne dinamike građanskog organizovanja na jugoslovenskom prostoru jeste ko ima pravo da „autentično“ govori o antiratnim poduhvatima i u njihovo ime. Ko može prisvojiti znatan aktivistički kapital nastao u toku poslednje dve decenije, čija vrednost raste s pogoršanjem socijalnih uslova i sve moćnijim pritiscima profesionalizacije? Takva praksa, u atmosferi u kojoj su i sami društveni naučnici/naučnice obezvređeni (videti Županov (2002) o pojmu descijentizacije) i zloupotrebljavani u partikularne političke svrhe, ostavlja važnu prazninu u postjugoslovenskoj sociologiji.5 Iz rasprostranjene i samoperpetuirajuće nevoljkosti da se heterogena i bolna iskustva podvrgnu podrobnijem pregledu, proizlaze frustracije, razočaranja i nesporazumi.
Takođe, u toku dvogodišnjeg terenskog rada u regiji, zapazio sam da među mnogim ispitanicima/ispitanicama po celom jugoslovenskom prostoru postoji osećaj zasićenosti intervjuima koje obavljaju mladi i ponekad nedovoljno informisani istraživači. Neki aktivisti/aktivistkinje iznosili su stav da mladi naučnici/naučnice koriste kako emocionalno, tako i vrednosno opterećeno aktivističko znanje za profesionalni napredak na mestima udaljenim od političkih napetosti i skučenih finansijskih okolnosti karakterističnih za region i njegovu civilnu scenu. Nema sumnje da je antiratni angažman u osiromašenoj i autoritarnoj sredini koja se našla u oružanom sukobu izrazito iscrpljujuća aktivnost. U tom je smislu sasvim razumljivo da se i više od deset godina nakon kraja ratova za jugoslovensko nasleđe, mnogi protagonisti/protagonistkinje ustežu od promišljanja svoje građanske borbe zbog iscrpljenosti i razočaranosti koje takvo delovanje može izazvati (Goodwin, Jaspers & Polletta, 2001).
Istraživački intervjui su, međutim, najproduktivniji u onim slučajevima u kojima i istraživač/istraživačica i aktivist/aktivistkinja prihvataju ideju da se naučno proučavanje može smatrati produžetkom društveno odgovornih građanskih nastojanja. Sasvim se slažem sa Stefom Jansenom (Jansen, 2005) da je kritički pristup pojavama društvene „marginalnosti“ izraz kojim im se ukazuje poštovanje, zato što se pokušava objasniti širi društveno-istorijski kontekst u kojem nastaju, što je praksa koja umanjuje njihovu neobičnost. Uostalom kako kaže Dona Haravej (Haraway, 1988, str. 584):
Pozicije potlačenih nisu izuzete iz kritičkog preispitivanja, dekodiranja, dekonstrukcije i interpretacije, odnosno iz kako semioloških, tako i hermeneutičkih metoda kritičke provere. Pozicije potlačenih nisu „nevine“ pozicije. Naprotiv, prednost im se daje upravo zato što je, po pravilu, najmanje verovatno da će dozvoliti negaciju kritičkog i interpretativnog jezgra svakog znanja. Takve su pozicije svesne mogućih načina negiranja kroz represiju, zaborav i činove nestajanja.
S tim u vezi, delovanje antiratnih grupa pratile su mnogobrojne napetosti i fragmentacije, a najraniji/e učesnici/učesnice nalazili/e su se ponekad na suprotnim stranama političkog spektra.6 S obzirom na njihovu „jedinstvenu strukturnu situaciju“ (Kriesi, 1992, str. 194), istraživači/ce su prisiljeni da „posreduju među sukobljenim stranama“, uključujući i one koji doživljavaju društvene nauke kao praksu koja legitimiše društvenu realnost i intervencije vlasti u nju. Potreba da se očuva kritički pristup i nakon emotivno angažujućih razgovora koji izazivaju i preispituju duboko internalizovane vrednosti i osećanja, čini istraživača/icu bolno svesnim/om Daglasovog (Douglas, 1976) argumenta da etnografski rad može poprimiti i izdajničku notu.
U tom smislu, jedan od najozbiljnijih izazova na koje nailazi svako ko proučava (post)jugoslovenski civilni aktivizam jeste pronaći put kroz gustu šumu razbacanih, pogrešno imenovanih, ispražnjenih ili prenapregnutih pojmovnih etiketa koje se ponekad lepe na društvene pojave i političke orijentacije kojima ne pripadaju. Pojmovi kojima se operiše unutar takvog istraživačkog, odnosno aktivističkog polja, često su samo nestabilni idealni tipovi privremeno fiksirani u retrospektivnoj sociološkoj imaginaciji. Zato je bitno otvoriti prostor za fino podešavanje konkretnih ideoloških stavova i strategijskih odluka u svetlu dinamične političke realnosti u kojoj vrednosti i političke akcije stiču ili gube društvenu relevantnost. S obzirom na argument Alberta Melučija (Melucci, 1995, str. 61) da kolektivno delovanje treba posmatrati kao „sistem napetosti“, zadatak društvenih naučnika/naučnica koji istražuju (post)jugoslovenski civilni angažman nije da ukruti pojmove, imobiliše ih i uredi na „pravi način“. Cilj je mapirati mnoštvo opcija i ponuditi snimak koji odražava kako posebni istorijski trenutak u kom je napravljen, tako i konkretne odluke koje donosi sam/a istraživač/ica. Takav naučni pristup sličan je pokušaju da se trodimenzionalni predmet projektuje u dvodimenzionalnu ravan, što je proces u kojem se neizbežno gube neki važni aspekti proučavane pojave. Stabs (Stubbs 2010, str. 6) dobro izražava prirodu ovog izazova kada kaže:
Pokušati opisati i analizirati izgradnju mira na post-jugoslavenskim prostorima od 1991. godine do danas je gotovo kao pokušati prikazati raznovrsan i dinamičan krajolik u seriji crno-bijelih fotografija. Neke će bitne značajke, pa čak i ljepota, možda biti uhvaćene, no vrlo vjerojatno na račun bogatstva, kompleksnosti i svakako širokog spektra boja. Takve fotografije ne mogu biti ništa više do selektivne memorije koje govore možda jednako o fotografu kao i o samom krajoliku. Postoji rizik da se ignorira i smatra nebitnim ono što drugi mogu vidjeti i razumjeti kao ono ključno.
Konačno, mnoge aktivističke grupe više ne postoje u svom inicijalnom obliku: u međuvremenu ih je zamenilo mnoštvo nevladinih organizacija (koje, međutim, nisu podjednako udaljene od izvora političke moći) posvećenih pitanjima ljudskih prava unutar sveobuhvatne paradigme suočavanja s prošlošću (Akhavan, 1998; Subotić, 2009). Zbog relativno slabe dokumentacije i teorijske obrade, oni koji danas rade u takvim vrlo profesionalizovanim organizacijama možda nisu ni svesni najranijeg aktivističkog porekla svojih institucija. Takvo stanje odražava posleratno akademsko i praktično-političko usmerenje ka ispravljanju posledica rata i objašnjavanju faktora pomirenja (Helms, 2003) i održavanja mira (Škrabalo, Miošić-Lisjak i Papa, 2006). Internacionalni mehanizmi tranzicione pravde, kao što je Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju, proizvode značajnu količinu materijala koji baca novo svetlo na politička kretanja i stimuliše naučno-društvene debate (Cohen i Dragović-Soso, 2008). S obzirom na političku, ekonomsku i socijalnu pustoš koju su iza sebe ostavili jugoslovenski oružani sukobi, istraživači/ce su se sve od kraja rata koncentrisali na hitnije i praktičnije posleratne aspekte bolnog raspada Jugoslavije. Ta je praksa zamaglila podjednako važne početne stadijume konstituisanja antiratnih grupa i artikulisanja politike antiratnog angažmana pre i u toku ratnog konflikta.
Sledeći deo teksta nudi jednu moguću rekonstrukciju najvažnijih „prethodnica“ (post)jugoslovenskog antiratnog angažmana. Kako sam već naglasio, cilj ovog članka je da pokaže da kolektivni (civilni) poduhvati ne dolaze niotkuda, već su uvek deo društvenih procesa dugog trajanja.7 Imajući ovo na umu, posvećujem posebnu pažnju studentskim protestima 1968, jugoslovenskom feminističkom organizovanju i ekološkom aktivizmu i posmatram ih kao tri ključna civilna polja iz kojih će se regrutovati antiratni aktivisti/aktivistkinje.

Studentski protesti u Jugoslaviji 1968, koji su se odvijali u kontekstu globalnog društvenog pokreta aktivnog neposredno pre, u toku i posle ove godine, predstavljaju jednu od najvažnijih epizoda vaninstitucionalnog civilnog organizovanja koje još čeka svoju iscrpnu kritičku evaluaciju. Iako su pokazali iznenađujuću sinhronizovanost širom sveta, ovi su protesti reflektovali specifična pitanja koja su studenti postavljali u svojim zemljama (Kanzleiter, 2009). Između 1966. i 1971. u univerzitetskim centrima širom Jugoslavije, studenti su odbijali da prisustvuju nastavi i zauzimali su univerzitetske zgrade. Među najvažnijim studentskim zahtevima bili su demokratizacija društva, stvaranje javne sfere i sloboda okupljanja i protestovanja. U jugoslovenskom slučaju, protesti nikada nisu napuštali postojeći socijalistički model društvenog organizovanja. Oni su, dakle, bili izraz nezadovoljstva mladih socijalista deformacijama jugoslovenskog socijalizma. Studenti su tvrdili:
Mi nemamo nikakav poseban program. Naš program je program najprogresivnijih snaga našeg društva – Program Saveza komunista Jugoslavije i Ustav. Mi zahtevamo njihovo dosledno sprovođenje (citirano u Kanzleiter, 2009, str. 36). 
Jugoslovenski samoupravni socijalizam se gradio decenijama, pa i njegove karakteristike u određenoj meri variraju u zavisnosti od proučavanog perioda. Ova je ideologija bila inspirisana marksističkim idejama klasnog konflikta, kulturnom heterogenošću jugoslovenskih naroda, kao i naporima Saveza komunista Jugoslavije da osigura nacionalnu nezavisnost i autonomiju od sovjetskog uticaja (Seroka i Smiljković, 1986). Jugoslovenski samoupravni socijalizam je predstavljao kombinaciju planirane i tržišne ekonomije u kojoj su dominirali oblici društvene (a ne državne) svojine, mada nisu bile sprečavane ni manje privatne inicijative (Kuljić, 2003). Mogućnosti artikulacije specifično jugoslovenske vrste socijalizma intenzivno su promišljane u filozofskom časopisu Praxis (osnovanom u Zagrebu 1964. godine) koji je bio ideološki veoma važan za učesnike studentskih protesta. Grupa autora/ki okupljenih oko ovog časopisa organizovala je Korčulansku letnju školu (1963-1974) u kojoj su nastupali najugledniji levo orijentisani mislioci iz celog sveta. Predsednik Tito se obratio studentima priznajući da su studentski zahtevi opravdani, a nekoliko godina potom su profesori/ke praksisovci bili žrtve pooštrene državne represije i uklonjeni su sa univerziteta u Beogradu (1975) i Zagrebu (Popov, 1989).
Bilo bi, međutim, pogrešno tvrditi da su studentski protesti 1968. predstavljali ključni momenat u političkom životu Jugoslavije ili da su postigli svoj izvorni cilj. U stvari, ima i argumenata po kojima su protesti u izvesnoj meri usporili, ako ne i zaustavili, reformski kurs koji je Partija zauzimala u vreme njihovog održavanja (Bešlin, 2009). Veoma kratak prikaz – kakav ovde nudim – može samo „homogenizovati“ ovaj složeni fenomen koji zahteva vrlo detaljnu empirijsku analizu (vidi Malavrazić, 2008; Popov, 1989). Za ovu je diskusiju posebno važno da su studentski protesti 1968. stvorili aktivističke mreže koje su unapredile i ojačale ideju civilnog učešća u političkom životu zemlje. Kako zapaža Miladin Životić (1930-1997, citiran u Kanzleiter i Stojaković, 2008, str. 36):
Godina 1968. nije donela konkretne rezultate u smislu političkih promena. Ali je proizvela novi senzibilitet, novu društvenu klimu, novu mentalnu situaciju koja je omogućila pad realnog socijalizma. Nema promena u društvenom sistemu bez promena u načinima na koji ljudi misle. [...] 1968. je stvorila generaciju koja je počela da misli drugačije i da se kritički otvara prema svetu u kom je živela, generaciju koja, bez obzira na sve torture kojima se suprotstavila, više nije mogla biti manipulisana i koja je, drugim rečima, prepoznala sopstvenu stvarnost.
Mnogi članovi Praxis grupe – predvođeni Brankom Horvatom i Nebojšom Popovim – okupiće se opet dvadeset godina kasnije (1989) prilikom osnivanja Udruženja za jugoslovensku demokratsku inicijativu (UJDI) čija je delatnost ostala iznenađujuće nedovoljno teorijski obrađena.8 UJDI je bio prva formalizovana politička organizacija na jugoslovenskom prostoru koja nije bila direktno povezana sa Savezom komunista Jugoslavije i imao je promociju političke pluralnosti za svoj primarni cilj. Ovo udruženja je trebalo da predstavlja natpartijsku platformu za demokratizaciju jugoslovenskog političkog života i, kao takvo, prvobitno nije imalo nameru da učestvuje na parlamentarnim izborima.
Svesni kompleksnosti jugoslovenske političke situacije, članovi/ce UJDI-ja pokrenuli su panjugoslovenski civilni projekat pod nazivom Pretparlament Jugoslavije koji takođe i dalje čeka detaljniju sociološku obradu. Pretparlament je osnovan u junu 1990. godine i činilo ga je mnoštvo političkih partija (koje su izgubile na prvim višepartijskim izborima), pokreta i građanskih udruženja iz svih jugoslovenskih republika. Posle dve sesije održane u Sarajevu (gde je podružnicu UJDI-ja vodio profesor Božidar Gajo Sekulić), Pretparlament je izdao saopštenje u kom se kaže (kako je navedeno u Ivanović, 1991):
U ovim najdramatičnijim momentima posleratne Jugoslavije, Pretparlament Jugoslavije obraća se javnosti sa upozorenjem da će činjenica potpune blokade svih saveznih institucija proizvesti dalekosežne posledice u gubitku velikog broja ljudskih života, ekonomskoj katastrofi zemlje i golemim štetama po njen međunarodni položaj.
Iako su njegova saopštenja uvek nailazila na ćutanje republičkih lidera, Pretparlament je pokušao da organizuje Okrugli sto vlasti i opozicije vodeći se mađarskim i poljskim modelima. Mada podržana od strane jugoslovenskog premijera Ante Markovića (1924-2011), ova je inicijativa ostala bez većeg političkog značaja. U tom smislu, ne samo da UJDI nije bio politički uspešan, već njegovo delovanje dobro ilustruje neke od paradoksa koji prate (post)jugoslovenski civilni angažman. Tako, zagrebački profesor Žarko Puhovski (2009, na internetu) tvrdi:
Ono što je paradoksalno je to da smo svi mi, ili gotovo svi, u UJDI-ju kao jednu od zajedničkih sastavnica svog druženja imali animozitet spram nacionalizama, a istovremeno smo, možda više nego bilo tko drugi, pomogli političkom subjektiviranju nacionalizama u Jugoslaviji. Na našim političkim tribinama, prvima u bivšoj Jugoslaviji jer se drugi nisu usuđivali ili nisu bili u stanju to organizirati, prvi su puta javno govorili Vladimir Šeks, Đuro Perica, Ibrahim Rugova, Mate Boban, Vojislav Šešelj, Janez Janša, Alija Izetbegović... Bili smo pioniri nacionalnih pluralizama mimo svoje volje.
Mnogi su učesnici/e protesta 1968. (Nebojša Popov, Tanja Petovar, Sonja Liht itd) zatim bili među osnivačima/osnivačicama beogradskog Centra za antiratnu akciju koji je 2. decembra 1991. godine pokrenula Vesna Pešić. Ovo je bila prva mirovna organizacija u Srbiji osnovana sa ciljem promocije nenasilnog rešavanja sukoba.9 Centar je organizovao mnogobrojne ulične proteste i performanse, naročito s kraja 1991. i u toku 1992. godine, pokušavajući da stimuliše javnost Srbije da se aktivnije angažuje protiv rata. Takođe, Miladin Životić (profesor praksisovac koji se vratio na Filozofski fakultet u Beogradu) osnovao je Građansku akciju za mir (GAMA) i bio je veoma važan za organizaciju drugih antiratnih inicijativa, među kojima je i Beogradski krug.10
Konačno, treba istaći da studentski protesti koji su se odvijali oko 1968. nisu u Beogradu i Zagrebu ostavili isto političko nasleđe. Tenzija između ova dva najvažnija centra političkog života Jugoslavije koja se pojavila krajem 60-ih i početkom 70-ih godina prošlog veka postaće kritička tačka generacijskog račvanja antiratnih protagonista/protagonistkinja i pokazaće se vrlo relevantnom za prirodu antiratnog organizovanja početkom 90-ih godina (Bilić, 2011b). Naime, mnogi beogradski antiratni aktivisti/aktivistkinje imali su šezdesetosmaško iskustvo bitno označeno naporom da se legitimiše jugoslovenska socijalistička ideologija kroz kritiku „s leva“. Na drugoj strani, protesti zagrebačkih studenata 1971. godine – poznati pod nazivom Hrvatsko proljeće – imali su nacionalističku notu. Neki od učesnika u ovom događaju (npr. Ivan Zvonimir Čičak) kasnije će se okupiti u Hrvatskom helsinškom odboru koji će odigrati važnu ulogu u zaštiti ljudskih prava i sprečavanju nasilnih iseljavanja Srba iz njihovih stanova u Hrvatskoj (deložacije). Za razliku od obe gorespomenute grupe, Antiratnu kampanju Hrvatske, najvažniju mirovnu inicijativu u ovoj bivšoj jugoslovenskoj republici, pokrenuće grupa mlađih, post-1968, aktivista/aktivistkinja koja je odrasla u atmosferi popuštajućeg političkog pritiska komunističkog režima i bila orijentisana prema sasvim drugačijem nizu postmaterijalnih i postnacionalnih vrednosti. Vratiću se opet na delatnost ove organizacije pošto se osvrnem na relevantnost jugoslovenskog feminističkog angažmana za antiratno organizovanje u toku 90-ih godina prošlog veka.

(Post)jugoslovenske antiratne inicijative su ostale iznenađujuće slabo teorijski obrađene bez obzira na njihovu važnost za razumevanje razvojnih putanja kako nacionalnih tako i regionalnih civilnih scena. Ova praznina u sociološkom znanju reflektuje šire trendove marginalizovanja istočnoevropskog civilnog angažmana. Polje jugoslovenskih studija nedavno su preplavila istraživanja nacionalizma koja se često koncentrišu na novostvorene nacionalne države i nedovoljno uzimaju u obzir transnacionalnu prirodu fenomena koji prate bolni raspad jugoslovenske federacije.
U ovom članku sam pokazao da se (post)jugoslovenske antiratne inicijative nisu pojavile neposredno pre početka oružanih sukoba u društveno-političkom vakuumu. Naprotiv, ovi su poduhvati – uvek računajući sa kulturno-jezičkom bliskošću jugoslovenskih naroda – prisvojili već postojeće aktivističke mreže stvorene u drugoj polovini dvadesetog veka. Krosli (Crossley, 2003) tvrdi da se aktivizam može konceptualizovati u smislu „trajnih dispozicija“ (durable dispositions) koje nisu tematski ograničene (movement specific). Političko organizovanje, dakle, predstavlja platformu na kojoj iste osobe mogu, u skladu sa datim okolnostima, pokrenuti pitanja iz sasvim različitih sfera društvenog života. Kako smo i ovde videli, aktivisti/aktivistkinje se „prelivaju“ iz jedne u drugu ili su istovremeno uključeni u više građanskih inicijativa.
U tom smislu, velika većina jugoslovenskih civilnih aktivista/aktivistkinja nikada nije napuštala principe samoupravnog socijalizma, već je delala na bazi jasno artikulisanih levičarskih pozicija. Njihova se ideologija, drugim rečima, nije razlikovala od programa jugoslovenskih vlasti. Cilj civilnog angažmana bio je smanjiti pukotinu između stvarnosti životnih uslova, socijalnih nejednakosti i manje ili više ograničenih sloboda, sa jedne strane, i zvaničnog diskursa pravde i blagostanja, sa druge.
Međutim, preterani fokus sociologa/sociološkinja na antiratni aktivizam koji se odvija daleko od oružanih sukoba zamagljuje specifičnu dinamiku visokorizičnog antiratnog angažmana u ratnim uslovima. Artikulacija ciljeva antiratnih incijativa u takvim okolnostima svakako mora uzeti u obzir veoma visoku cenu koja se za tu vrstu delatnosti ponekad mora platiti. U tom je smislu istraživanje (post)jugoslovenskog antiratnog aktivizma iz perspektive društvenih pokreta ne samo relevantno za šire procese suočavanja sa kriminalnom prošlošću ovog regiona, već može doneti i važne teorijske uvide.
Konačno, iako sam pokazao da je (post)jugoslovenski civilni angažman proizveo zapaženu količinu simboličkog kapitala, stalno ga je karakterisala tenzija između neophodnosti da bude zasnovan na regionalnom (jugoslovenskom) modelu i teškoće da se taj model ostvari u praksi. U kontekstu kompetitivnih aktivističkih narativa zavisnih od međunarodnih finansijskih tokova, postjugoslovenski antiratni aktivisti/aktivistkinje nisu uspeli da se izvuku ispod „liderskog pokrivača“ koji prekriva ovdašnju političku kulturu. Često između čekića neodobravajuće javnosti koja ih smatra „izdajnicima“ (ili, sve više, tehnokratama/tehnokratkinjama) i nakovnja državnog aparata, aktivisti/aktivistkinje su utrošili mnogo vremena na koordinaciju ličnih ambicija i karakternih osobina. Njihov politički napon i potencijal za uspostavljanje nove demokratske kulture rasuo se u mnoštvo projekata koji daju prednost urbanom i visokoobrazovanom sloju, što često ne samo da ne vodi značajnijim intervencijama u društvenu stvarnost, već ponekad i perpetuira modele moći čija je kritika bila sami cilj aktivizma (Bilić, 2008). Po rečima jednog aktiviste (Aleksov, 2001, online):
Najvažniji aspekt našeg rada bile su veze i odnosi koje smo uspostavljali sa individuama i grupama sa „neprijateljske strane“. Odbijajući da prihvatimo podele, govor mržnje i propagandu, kao i izolaciju koja dolazi kroz neznanje, borili smo se da uvek budemo otvoreni za priče i mišljenja „drugog“ [...] Miloševićev režim je konačno pao zbog raspada njegove strukture, zajedničkog napora opozicije i međunarodnog pritiska. Za nas, nenasilne civilne aktiviste, ova je promena otvorila mnogo novih perspektiva za društveni angažman. Ali je, takođe, donela nove izazove i pokrenula stare sumnje. Glavni fokus našeg delovanja, Milošević, nestao je, ostavljajući za sobom manje vidljive, ali skoro nepromenjene, strukture i mentalne sklopove koji su ga tako dugo održavali na vlasti. Postavlja se, zato, pitanje, koliko smo promenili postojeće društvene matrice i odnose. Da li smo bili sposobni da iskoristimo moć koju smo pronašli u sebi i u svojim grupama kako bismo osnažili druge i uticali na važne političke odluke i na – što je još bitnije – naš svakodnevni život? Ili smo, pak, potrošili svoju novopronađenu moć samo na sebe?
Za novu generaciju onih koji danas, snabdeveni savremenim metodama i komunikacijskim sredstvima, pokušavaju da prošire sferu slobode u svojim društvima, mnogi su gorespomenuti/e pioniri/pionirke jugoslovenskog civilnog aktivizma postali/e samo reakcionarni mainstream. Učeći od svojih prethodnika/prethodnica, najmlađi/e postjugoslovenski/e aktivisti/aktivistkinje počinju da rekonstruišu zajednički kulturni prostor. Iako sasvim embrionalne, ovakve inicijative predstavljaju osvežavajuće udaljavanje od čvrsto pozicioniranih „aktera/akterki civilnog društva“ gde je civilno društvo teško propustljivi elitistički krug za profesionalno napredovanje, a ne nepresušni izvor kritički orijentisane društvene energije.23

Autor je doktorant političke sociologije

Akhavan, P. (1998). Justice in the Hague, peace in the former Yugoslavia? A commentary on the United Nations War Crimes Tribunal. Human Rights Quarterly, 20, 4, 737-816.
Aleksov, B. (2001). Resisting the war in Yugoslavia: Thoughts on empowerment and disillusionment. [Online]. Pristup 2. septembra 2011. na adresi http://www.wri-irg.org/nonviolence/nvse09-en.htm.
Allcock, J. B. (2000). Explaining Yugoslavia. New York: Columbia University Press.
Alimi, E. Y. (2009). Mobilizing under the gun: theorizing political opportunity structure in a highly repressive setting. Mobilisation, 14, 219-237.
Baker, C. (2010). Sounds of the Borderland. Popular Music, War and Nationalism in Croatia since 1991. Surrey, UK: Ashgate. (Zvuci granice, prev. Igor Cvijanović i Alen Bešić, XX vek, Beograd, 2011).
Banac, I. (1984). The National Questions in Yugoslavia: Origins, History, Politics. Ithaca: Cornell University Press. (Nacionalno pitanje u Jugoslaviji: porijeklo, povijest, politika, prev. Josip Šentija, Durieux, Zagreb, 1995)
Barilar, V. et al. (ur). (2001). Aktivistkinje: kako ‘opismeniti’ teoriju. Zagreb: Centar za ženske studije.
Bilić, B. i Georgaca, E. (2007). Representations of 'mental illness' in Serbian daily newspapers: A critical discourse approach. Qualitative Research in Psychology 4: 167-186.
Bilić, B. (2008). Serbia’s unfinished revolution – What has really changed after October 5th? Saarbruecken. Saarbruecken: VDM Verlag.
Bilić, B. (2010a). Mapping the ephemeral: Yugoslav civil society initiatives towards the end of the 1980s. U H. Pleines i S. Fisher (ur), Civil Society in Central and Eastern Europe (str. 47-58). Stuttgart: Ibidem.
Bilić, B. (2010b). Bourdieu and social movement theories: Some preliminary remarks on a possible conceptual cross-fertilization in the context of Yugoslav anti-war activism. Sociologija 52: 377-398.
Bilić. B. (2011a). Hod po tankoj žici: artikuliranje antiratnog angažmana u Hrvatskoj ranih 1990ih godina (preveo na hrvatski Srđan Dvornik). U V. Janković i N. Mokrović (ur), Antiratna kampanja 1991-2011. Neispričana povijest. Zagreb: Documenta, str. 212-228.
Bilić, B. (2011b). A concept that is everything and nothing: Why not to study (post-)Yugoslav anti-war and peace activism from a civil society perspective. Sociologija, 53, 3, 297-322.
Bilić, B. (2011c). Scale shift processes in Serbian and Croatian anti-war activism: Initiator and spin-off initiatives and organisations. Rad prezentovan na godišnjoj konferenciji Udruženja za studije nacionalnosti, Univerzitet Kolumbija, Njujork, april 2011.
Bilić, B. (2011d). In a crevice between gender and nation: Croatian and Serbian women in the 1990s anti-war activism. Slovo, 23, 2, 95-113.
Bilić, B. (2011e). Recovering (post-)Yugoslav anti-war and pacifist activism: A research agenda. The South Slavs Journal, 30, 1-2, 24-56.
Bilić, B. (2011f). Staying žsane’ (and even growing) in times of chaos: Serbian anti-war activism as therapy. Antropologija, 11, 1, 45-65.
Bilić, B. (2012). Contentious socialists: Recovering the main precursors of (post-)Yugoslav anti-war engagement. U P. Stubbs i C. Solioz (ur), Towards Open Regionalism in South East Europe. Baden Baden: Nomos.
Bilić, B. (u recenzentskom procesu a). “Movementising” the marginal: Recruitment into the Anti-War Campaign of Croatia. Narodna umjetnost.
Bilić, B. (u recenzentskom procesu b). Not in our Name: Collective identity of the Belgrade Women in Black. Nationalities Papers.
Blagojević, M. (1998). Ka vidljivoj ženskoj istoriji: ženski pokret u Beogradu 90-ih. Beograd: Centar za ženske studije.
Bonfiglioli, C. (2008). Belgrade 1978: Remembering the conference Drug-ca žena. Žensko pitanje – novi pristup? ŠOnlineĆ. Pristup 20. decembra 2009. na adresi http://igitur-archive.library.uu.nl.
Božičević, G. (2010) (ur.), U dosluhu i neposluhu: Pozitivni primjeri izgradnje mira u Hrvatskoj u 90-ima i kasnije. Grožnjan: Miramida centar.
Božinović, N. (1996). Žensko pitanje u Srbiji u 19. i 20. veku. Beograd: Žene u crnom.
Brown, W. (1999). Resisting left melancholy. Boundary, 2, 19-27.
Bugarel, K. (2004). Bosna: anatomija rata. Beograd: Fabrika knjiga.
Chatfield, C. i Kleidman, R. (1992). The American Peace Movement: Ideals and Activism. New York: Twayne Publishers.
Cohen, L. (1989). The Socialist Pyramid: Elites and Power in Yugoslavia. Oakville: Mosaic Press.
Cohen, L. i Dragović-Soso, J. (ur). (2008). State Collapse in South-Eastern Europe. New Perspectives on Yugoslavia’s Disintegration. West Lafayette: Purdue University.
Crossley, N. (2003). From reproduction to transformation: Social movements fields and the radical habitus. Theory, Culture & Society, 20, 43-68.
Čale Feldman, L., Prica, I. i Senjaković, R. (1993). Fear, Death, and Resistance: An Ethnography of War Croatia, 1991-1992. Zagreb: Institute of Ethnology and Folklore.
Denitch, B. (1994). Ethnic Nationalism: The Tragic Death of Yugoslavia. Minneapolis: University of Minnesota Press.
Dević, A. (1997). Anti-war initiatives and the un-making of civic identities in the former Yugoslav republics. Journal of Historical Sociology, 10, 2, 127-156.
Douglas, J. D. (1976). Investigative Social Research: Individual and Team Field Research. London: Sage.
Dragović-Soso, J. (2002). Saviours of the Nation: Serbia’s Intellectual Opposition and the Revival of Nationalism. London: Hurst & Company.
Dragović-Soso, J. (2008). Why did Yugoslavia disintegrate? An overview of contending explanations. U L. J. Cohen i J. Dragovid-Soso (ur.), State Collapse in South-Eastern Europe. New Perspectives on Yugoslavia’s Disintegration (str. 1-39). West Lafayette: Purdue University.
Duijzings, G., Bougarel, X. i Helms, E. (ur). (2007). The New Bosnian Mosaic: Social Identities, Collective Memories, and Moral Hierarchies in a Post-War Society. Adershot: Ashgate.
Dvornik, S. (1991). Protiv kojeg rata? Arkzin, 1, 14-15.
Dvornik, S. (2009). Akteri bez društva. Zagreb: Fraktura i Heinrich Böll Stiftung.
Fagan, A. (2008). Global-local linkage in the Western Balkans: The politics of environmental capacity building in Bosnia-Herzegovina. Political Studies, 55, 629-651.
Friedman, D. i McAdam, D. (1992). Collective identity and activism: networks choices and the life of a social movement. U A. Morris i C. M. Mueller (ur), Frontiers in Social Movement Theory (str. 156-173). New Haven, CT: Yale University Press.
Fridman, O. (2006). Alternative voices in public space: Serbia’s Women in Black. Ethnologia Balkanica, 10, 291-303.
Fridman, O. (2011). ‘It was like fighting a war with our own people’: Anti-war activism in Serbia during the 1990s. Nationalities Papers, 39, 4, 507-522.
Gates, H. L. (1991). Patriotism. Nation, 15, 91.
Glenny, M. (1993). The Fall of Yugoslavia: The Third Balkan War. New York: Penguin Books.
Golubović, Z. (1988). Kriza identita savremenog jugoslovenskog društva. Beograd: Filip Višnjić.
Goodwin, J., Jaspers, J. M. i Poletta, F. (2001). Passionate Politics: Emotions and Social Movements. Chicago: Univesity of Chicago Press.
Gordy, E. (1999). The Culture of Power in Serbia: Nationalism and the Destruction of Alternatives. Pennsylvania: The Pennsylvania State University Press (Kultura vlasti u Srbiji: nacionalizam i razaranje alternativa, prev. Biljana Lukić, Samizdat B92, Beograd, 2001).
Haraway, D. (1988). Situated knowledges. Feminist Studies, 14, 3, 575-599.
Helms, E. (2003). Innocence and Victimhood: Gender, Nationalism and Women’s Activism in Post-War Bosnia-Herzegovina. Pittsburgh, PA: University of Pittsburgh.
Helms, E. (2008). East and west kiss: Gender, orientalism and balkanism in Muslim-majority Bosnia-Herzegovina. Slavic Review, 67, 88-119.
Hirschman, A. O. (1984). Getting Ahead Collectively: Grassroots Experiences in Latin America. New York: Pergamon Press.
Hren, M. i Mastnak, T. (ur). (1987). Peace Movement in Yugoslavia. Ljubljana: Peace Movement Working Group at the Republic Conference of the Union of Socialist Youth Working Group, str. 44–45.
Hrvatski helsinški odbor. (1994). Deložacije u Hrvatskoj: pravni, etički i socijalni aspekti. Zagreb: HHO.
Ivanović, D. (1991). Bolest vladanja: Vlast, opozicija i parlamentarizam u Srbiji na kraju XX veka. Republika, 19. Pristup 10. novembra 2011. na adresi http://www.yurope.com/zines/republika/arhiva/2000/bolest.
Jambrešić Kirin, R. & Povrzanović, M. (ur) (1996) War, Exile, Everyday Life: Cultural Perspectives. Zagreb: Institute of Ethnology and Folklore.
Janković, V. (2009). Cyberfeminsm između teorije i pokreta. Osvrt na Hrvatsku. Socijalna ekologija, 18, 5-27.
Janković, V. i Mokrović, N. (2011): Antiratna kampanja 1991-2011. Neispričana povijest. Zagreb: Documenta.
Jansen, S. (2002). Notes on ethnography, everyday lives and the post-Yugoslav wars. LBC Newsletter, 2, 16-17. 29
Jansen, S. (2005). Antinacionalizam: Etnografija otpora u Beogradu i Zagrebu. Beograd: Biblioteka XX vek.
Jenkins, J. C. (1983). Resource mobilization theory and the study of social movements. Annual Review of Sociology, 9, 527-553.
Jović, D. (2003). Jugoslavija – država koja je odumrla. Beograd/Zagreb: Samizdat/Prometej.
Kaldor, M. (2003). Global Civil Society. Oxford: Oxford University Press.
Kanzleiter, B. i Stojaković, K. (ur). (2008). “1968” in Jugoslawien: Studentenproteste und kulturelle Avantgarde zwischen 1960 und 1975. Bonn: Verlag J.H.W.
Kanzleiter, B. (2009). 1968 u Jugoslaviji – tema koja čeka istraživanje. U Đ. Tomić & P. Atanacković, (ur), Društvo u pokretu: novi društveni pokreti u Jugoslaviji od 1968. do danas (pp. 30-48). Novi Sad: Cenzura.
Kaplan, D. R. (1993). Balkan Ghosts: A Journey Through History. New York: St Martin’s Press.
Katunarić, V. (1984). Ženski eros i civilizacija smrti. Zagreb: Naprijed.
Kesić, V., Janković, V. i Bijelić, B. (ur). (2003). Žene obnavljaju sjećanja. Centar za žene žrtve rata deset godina poslije. Zagreb: Centar za žene žrtve rata.

Kitschelt, H. (1986). Political opportunity structures and political protest. British Journal of Political Science, 16, 57-85.
Klandermans, B. (ur). (1991). Peace Movement in International Perspective. Greenwich, Conn.: JAI-Press.
Klandermans, B. (1997). The Social Psychology of Protest. Oxford: Blackwell.
Knežević, Đ. (1994). “Mi” nasuprot “ja” ili problem političkog identiteta u feminističkom odnosno ženskom “pokretu” u Hrvatskoj. Kruh i ruže, 1. [Online]. Pristup 13. januara 2012. na adresi http://postjugo.filg.uj.edu.pl/baza/texts_display.php?id=323.
Knežević, Đ. (2011). Povijesni revizionizam u „feminističkoj” verziji. ŠOnlineĆ. Pristup 12. januara 2012. na adresi http://www.zamirzine.net/spip.php?article11036.
Korać, M. (1996). Ethnic conflict, rape and feminism: the case of Yugoslavia. U B. Wejnert i M. Spencer (ur), Women in Post-Communism. Research on Russia and Eastern Europe, Volume 2 (str. 247-265). London: JAI Press.
Korać, M. (1998). Linking Arms: War and Women Organising in Post-Yugoslav States. Uppsala: Life & Peace Institute.
Korošić, M. (1988). Jugoslavenska kriza. Zagreb: Naprijed.
Kriesi, H. (1992). The rebellion of the research ‘objects’. U M. Diani i R. Eyerman (ur), Studying Collective Action (str. 194-216). London: Sage.
Kriesi, H. et al. (1995). New Social Movements in Western Europe. London: University College London.
Kuljić, T. (2003). Yugoslavia’s workers’ management. [Online]. Pristup 29. novembra 2010, na adresi www.republicart.net.
Kuljić, T. (2010). Sećanje na Titoizam: hegemoni okvir. Filozofija i društvo, 2, 225-250.
Larana, E., Johnston, H. i Gusfield, J. R. (ur). (1994). New Social Movements: From Ideology to Identity. Philadelphia: Temple University Press.
Ler Sofronić, N. (2011). Kad utopijske oaze presuše. H-alter. [Online]. Pristup 13. novembra 2011. na adresi http://h-alter.org/vijesti/kultura/kad-utopijske-oaze-presuse.
Magaš, B. (1993). The Destruction of Yugoslavia: Tracking the Break-Up 1980-1992. London: Verso.
Marković, I. (1995). Brži nego CNN. Intervju s Wamom Katom. Arkzin, 46, 35.
Martinov, Z. (2012). Contra Bellum: Prilog istoriji antiratnog pokreta u Pančevu. Pančevo: Istorijski arhiv Pančevo.
Mastnak, T. (ur). (1985). Socijalistična civilna družba. Ljubljana: Knjižnica revolucionarne teorije.
Mastnak, T. (1994). From social movements to national sovereignty. U J. Benderly i E. Kraft (ur), Independent Slovenia: Origins, Movements, Prospects (str. 93-112). New York: St Martin’s Press.
McAdam, D. (1986). Recruitment to high-risk activism: The case of Freedom Summer. The American Journal of Sociology, 92, 64-90.
McAdam, D. (1988). Freedom summer. New York: Oxford University Press.
McAdam, D. (1999). Political Process and the Development of Black Insurgency. Chicago: Chicago University Press.
McAdam, D., Tarrow, S. i Tilly, C. (2004). Dynamics of Contention. Cambridge: Cambridge University Press.
Melucci, A. (1995). The process of collective identity. U H. Johnston i B. Klandermans (ur), Social Movements and Culture (str. 41-63). Minneapolis: University of Minnesota Press.
Melucci, A. (1999). Challenging Codes: Collective Action in the Information Age. Cambridge: Cambridge University Press.
Milosavljević, O. (2003). Fatalističko tumačenje razaranja Jugoslavije. Republika, 316-317. ŠOnlineĆ. Pristup 10. novembra 2011. na adresi http://www.republika.co.rs/316-317/19.html.
Milosavljević, O. (2008). Jugoslavija je bila naša prva Evropa. U S. Biserko (ur), Snaga lične odgovornosti. Beograd: Helsinški komitet za ljudska prava u Srbiji.
Nedović, S. (2005). Savremeni feminizam: Položaj i uloga žena u društvu. Beograd: CESID.
Oštrić, Z. (1992/2010). Bilješke ostarjelog mirovnjaka. U G. Božičević (ur). (2010). U dosluhu i neposluhu: Pozitivni primjeri izgradnje mira u Hrvatskoj u 90-ima i kasnije (str. 31-48). Grožnjan: Miramida centar.
Paunović, Ž. (1995). Mirovne aktivnosti u Srbiji: između inicijativa i pokreta. Filozofija i društvo, 20, 107-125.
Petrinjak, N. (2011). Razgovor: Biljana Kašić. Ispisivanjem života protiv biopolitičkog ništavila. Zarez, 13, 319, 24-25.
Pešić, V. (1992). Jugoslovenska ratna kriza i mirovni pokret. Sociološki pregled, 26, 57-67.
Polletta, F. i Jaspers, J. (2001). Collective identity and social movements. Annual Review of Sociology, 27, 283-305.
Popov, N. (1989). Contra fatum: Slučaj profesora Filozofskog fakulteta u Beogradu, 1968-1988. Beograd: Mladost.
Popov, N. (1991). Antiratnoj javnosti Jugoslavije i Evrope. Republika, 23-24, str. 8.
Popov, N. (ur) (1996). Srpska strana rata: trauma i katarza u istorijskom pamćenju. Beograd: Republika.
Povrzanović Frykman, M. (2003). The war and after: On war-related anthropological research in Croatia and Bosnia-Herzegovina. Etnološka tribina, 26, 55-75.
Puhovski, Ž. (2009). Slab demokratski potencijal – konstanta Hrvatske politike. Zamirzine. [Online]. Pristup 5. novembra 2011. na adresi http://www.zamirzine.net/spip.php/IMG/pdf/spip.php?article855.
Ramet, S. (1992). Balkan Babel: Politics, Culture and Religion in Yugoslavia. Boulder: Westview Press.
Ramet, S. (2006). The Three Yugoslavias: State Building and Legitimation. Indanapolis: Indiana University Press.
Sekelj, L. (1992). Yugoslavia – The Process of Disintegration. Colorado: Boulder.
Seroka, J. i Pavlović, V. (1992). The Tragedy of Yugoslavia: The Failure of Democratic Transformation. New York: M. E. Sharpe.
Singleton, F. (1976). Twentieth-Century Yugoslavia. New York: Columbia University Press.
Sklevicky, L. (1996). Konji, žene, ratovi. Zagreb: Druga & Ženska infoteka.
Stiglmayer, A. (ur). (1994). Mass Rape: The War Against Women in Bosnia-Herzegovina. Lincoln: University of Nebraska Press.
Stojaković, K. (2009). Prešućena povijest: UJDI i antiratna opozicija u Jugoslaviji. U Đ. Tomić i P. Atanacković (ur), Društvo u pokretu: novi društveni pokreti u Jugoslaviji od 1968. do danas (str. 169-182). Novi Sad: Cenzura.
Stojković, D. (2011). Antiratne i mirovne ideje u istoriji Srbije i antiratni pokreti do 2000. godine. Republika, 492-493. [Online]. Pristup 15. novembra 2011. na adresi http://www.republika.co.rs/492-493/20.html.
Stubbs, P. (1996). Nationalisms, globalization and civil society in Croatia and Slovenia. U Research in Social Movements, Conflicts and Change 19. ŠOnlineĆ. Pristup 10. oktobra 2010. na http://www.gaspp.org/people/pstubbs/paper%205.doc.
Stubbs, P. (2001). The ZaMir (for peace) network: From transnational social movement to Croatian NGO. ŠOnlineĆ. Pristup 2. novembra 2010. na adresi www.sheffield.ac.uk/content/1/c6/04/88/28/stubbs.pdf. 31
Stubbs, P. (2007). Civil society or Ubleha? Reflections on flexible concepts, meta-NGOs and new social energy in the post-Yugoslav space. U H. Rill et al., (ur), 20 Pieces of Encouragement for Awakening and Change: Peacebuilding in the region of the former Yugoslavia (str. 215-228). Beograd: Centre for non-violent action.
Stubbs, P. (2010). Grassroots peacebuilding in the post-Yugoslav space: trajectories, limits and lessons. U G. Božičević (ur), U dosluhu i neposluhu (str. 16-17). Grožnjan: Miramida centar.
Subotić, J. (2009). Hijacked Justice: Dealing With the Past in the Balkans. Cornell: Cornell University Press.
Škrabalo, M., Miošić-Lisjak, N. i Jasmina Papa (ur.) (2006). Mobilizacija i razvoj zajednica: akcijsko istraživanje u Hrvatskoj. Zagreb: MAP Savjetovanja.
Šušak, B. (1996). Alternativa ratu. U N. Popov (ur), Srpska strana rata: trauma i katarza u istorijskom pamćenju (str. 531-558). Beograd: Republika.
Tarrow, S. (1998). Power in Movement. Cambridge: Cambridge University Press.
Tomasevich, J. (1955). Peasants, Politics and Economic Change in Yugoslavia. Stanford: Stanford University Press.
Tomić, Đ. i Atanacković, P. (ur). (2010). Društvo u pokretu: novi društveni pokreti u Jugoslaviji od 1968. do danas. Novi Sad: Cenzura.
Tomić-Koludrović, I. (1993). Alternativna kultura kao oblik otpora u samoupravnom socijalizmu. Društvena istraživanja, 6-7, 835-862.
Vidović, D. (2010). Džepovi otpora. Intervju s Vesnom Janković. [Online]. Pristup 15. augusta 2011. na adresi http://www.kulturpunkt.hr/i/kulturoskop/366/?template=print.
Vujadinović, D. et al. (ur.). (2005). Between Authoritarianism and Democracy: Serbia, Montenegro, Croatia. Vol. II Civil Society and Political Culture. Beograd: Cedet (Vujadinović, Dragica, Lino Veljak, Vladimir Goati, Veselin Pavićević (ur.), Između autoritarizma i demokratije: Srbija, Crna Gora, Hrvatska. knjiga II: Civilno društvo i politička kultura, CEDET, Beograd 2004).
Vušković, L. i Trifunović, Z. (ur). (2008). Ženska strana rata. Beograd: Žene u crnom.
Woodward, L. S. (1995). Balkan Tragedy: Chaos and Dissolution after the Cold War. Washington, Brookings Institute.
Zajović, S. et al. (ur). (2007). Žene za mir. Beograd: Žene u crnom.
Županov, J. (2002). Od komunističkog pakla do divljeg kapitalizma: odabrane rasprave i eseji (1995-2001). Zagreb: Hrvatska sveučilišna naknada.